incipit praefatio

Institutiones I

ed. R.A.B. Mynors

Cum studia saecularium litterarum magno desiderio feruere cognoscerem, ita ut multa pars hominum per ipsa se mundi prudentiam crederet adipisci, grauissimo sum, fateor, dolore permotus ut scripturis diuinis magistri publici deessent, cum mundani auctores celeberrima procul dubio traditione pollerent. Nisus sum cum beatissimo Agapito papa urbis Romae ut, sicut apud Ale xandriam multo tempore fuisse traditur institutum, nunc etiam in Nisibi ciuitate Syrorum Hebreis sedulo fertur exponi, collatis expensis in urbe Romana professos doctores scholae potius acciperent Christianae, unde et anima susciperet aeternam salutem et casto atque purissimo eloquio fidelium lingua comeretur. Sed cum per bella feruentia et turbulenta nimis in Italico regno certamina desiderium meum nullatenus ualuisset impleri, quoniam non habet locum res pacis temporibus inquietis, ad hoc diuina caritat e probor esse compulsus, ut ad uicem magistri introductorios uobis libros istos domino praestante conficerem; propter quos, sicut aestimo, et scripturarum diuinarum series et saecularium litterarum compendiosa notitia domini munere panderetur, minus fortasse disertos, quoniam in eis non affectata eloquentia sed relatio necessaria reperitur. Vtilitas uero inesse magna cognoscitur, quando per eos discitur unde et salus animae et saecularis eruditio prouenire monstratur. In quibus non propriam doctrinam sed priscorum dicta commendo, quae posteris laudare fas est et praedicare gloriosum, quoniam quicquid de priscis sub laude domini dicitur, odiosa iactantia non putatur. Huc accedit quod magistrum grauem pateris, si frequenter interroges; ad istos autem quotiens redire uolueris, nulla asperitate morderis.

Quapropter, dilectissimi fratres, indubitanter ascendamus ad diuinam scripturam per expositiones probabiles patrum uelut per quandam scalam uisionis Iacob, ut eorum sensibus prouecti ad contemplationem domini efficaciter peruenire mereamur. Ista est enim fortasse scala Iacob, per quam angeli ascendunt atque descendunt, cui dominus inititur, lassis porrigens manum et fessos ascendentium gressus sui contemplatione sustentans. Quocirca, si placet, hunc debemus lectionis ordinem custodire, ut primum tyrones Christi, postquam psalmos didicerint, auctoritatem diuinam in codicibus emendatis iugi exercitatione meditentur, donec illis fiat domino praestante notissima, ne uitia librariorum impolitis mentibus inolescant, quia difficile potest erui, quod memoriae sinibus radicatum constat infigi. Felix quidem anima, quae tanti muneris secretum memoriae sinibus domino largiente condiderit, sed multo felicior qui uias intellegentiae uitali indagatione cognouerit, eoque fit ut et humanas cogitationes a se nauanter expellat et diuinis eloquiis salubriter occupetur. Multos enim nos uidisse retinemus, memoriae firmitate pollentes, de locis obscurissimis inquisitos exemplis tantum auctoritatis diuinae soluisse propositas quaestiones, quoniam in alio libro clarius positum est, quod alibi dictum constat obscurius. Testis est Paulus apostolus, qui ex maxima parte in epistula quae scribitur ad Hebraeos testamenti ueteris scripturas nouorum temporum perfectione dilucidat.

Quapropter, karissimi fratres, postquam se milites Christi diuina lectione compleuerint, et frequenti meditatione firmati cognoscere coeperint loca librorum oportune nominata, tunc huius operis instituta quispiam fortasse non inaniter transit, ubi quae legenda sunt his duobus libris aptissime suis locis et breuiter indicantur. Eoque prouenit ut studiosi cognoscant, a quibus latinis expositoribus singula quaeque declarata sunt. Quod si aliquid in eisdem neglegenter dictum reperit, tunc quibus lingua nota est a Graecis explanatoribus quae sunt salubriter tractata perquirant, quatenus in schola Christi neglegentiae tepore sublato uitalis agnitio flammatis mentibus inquiratur. Ferunt itaque scripturas diuinas ueteris nouique testamenti ab ipso principio usque ad finem graeco sermone declarasse Clementem Alexandrinum cognomento Stromateum et Cyrillum eiusdem ciuitatis episcopum et Iohannem Chrysostomum, Gregotium et Basilium, necnon et alios studiosissimos uiros quos Graecia facunda concelebrat. Sed nos potius latinos scriptores domino iuuante sectamur, ut quoniam Italis scribimus, Romanos quoque expositores commodissime indicasse uideamur. Dulcius enim ab unoquoque suscipitur quod patrio sermone narratur, unde fieri potest ut per magistros agatur antiquos quod impleri non potuit per nouellos. Quapropter tractatores uobis doctissimos indicasse sufficiet, quando ad tales misisse competens plenitudo probatur esse doctrinae. Nam et uobis erit quoque praestantius praesumpta nouitate non imbui sed priscorum fonte satiari. Hinc consequitur ut otiose doceam et sine culpabili praesumptione uos instruam; quod genus doctrinae et nobis arbitror esse proficuum, sic alios imbuere ut insidias calumniantium commodissime declinasse uideamur.

Habetis igitur in primo uolumine antiqui saeculi magistros praesentes semperque paratissimos, qui non uos doceant tam suis linguis quam uestris potius oculis. Moderamini ergo, studiosi fratres, sapienter desideria uestra, per ordinem quae sunt legenda discentes, imitantes scilicet eos qui corpoream habere desiderant sospitatem. Nam qui sanari uolunt, a medicis quaerunt quas escas primum, quas secunda refectione percipiant, ne tenuissimas uires debilium membrorum oneret potius quam reficiat confusa uoracitas.

In secundo uero libro de artibus ac disciplinis liberalium litterarum pauca libanda sunt; ubi tamen minore periculo delinquitur, si quid salua fidei stabilitate peccetur. Quicquid autem in scripturis diuinis de talibus rebus inuentum fuerit, praecedenti notitia melius probatur intellegi. Constat enim quasi in origine spiritalis sapientiae rerum istarum indicia fuisse seminata, quae postea doctores saecularium litterarum ad suas regulas prudentissime transtulerunt; quod apto loco in expositione Psalterii fortasse probauimus.

Quapropter domino supplicantes, a quo uenit omne quod expedit, legite precor assidue, recurrite diligenter. Mater est enim intellegentiae frequens et intenta meditatio. Nec me praeterit eloquentissimum Cassianum in quinto Collationum dixisse uolumine quendam senem et simplicem de obscurissimo loco scripturae diuinae fuisse requisitum, eumque oratione creberrima superno lumine cognouisse, ut quod ante per humanos magistros non didicerat, subito diuina inspiratione completus quaerentibus res difficillimas explanasset. Simile est et illud sancti Augustini dictum, quod in libris de doctrina christiana commemorat, quendam famulum barbarum litteris imperitum orationibus crebris ita sibi traditum codicem subito legisse, quasi in schola fuerit longis meditationibus eruditus. De qua re sic ipse subsequens dicit: licet haec fuerint stupenda miracula, et omnia possibilia credentibus approbentur, non nos tamen debere talia frequenter expetere sed in usu communis doctrinae satius permanere, ne cum illa quae sunt supra nos audacter exquirimus, culpam temptationis contra praeceptum domini potius incurrere uideamur, dicentis in Deuteronomio: Non temptabis dominum deum tuum, et iterum in euangelio ait: Generatio mala et adultera signum quaerit, et cetera. Quapropter oremus ut nobis aperiantur illa quae clausa sunt, et ab studio legendi nullatenus abscidamur. Nam et Dauid, cum esset in lege domini iugiter occupatus, tamen clamauit ad dominum, dicens Da mihi intellectum, ut discam mandata tua. Tale est enim huius rei suauissimum donum, ut quanto plus accipitur, tanto amplius expetatur. Sed quamuis omnis scriptura diuina superna luce resplendeat, et in ea spiritus sancti uirtus euidenter irradiet, in Psalterio tamen et prophetis et Epistulis Apostolorum maximum studium laboris impendi, quoniam mihi uisi sunt profundiores abyssus commouere, et quasi arcem totius scripturae diuinae atque altitudinem gloriosissimam continere. Quos ego cunctos nouem codices auctoritatis diuinae, ut senex potui, sub collatione priscorum codicum amicis ante me legentibus sedula lectione transiui; ubi multum me laborasse domino iuuante profiteor, quatenus nec eloquentiae modificatae deessem nec libros sacros temeraria praesumptione lacerarem.

Illud quoque credidimus commonendum, sanctum Hieronymum simplicium fratrum consideratione pellectum in Prophetarum praefatione dixisse, propter eos qui distinctiones non didicerant apud magistros saecularium litterarum colis et commatibus translationem suam, sicut hodie legitur, distinxisse. Quod nos quoque tanti uiri auctoritate commoniti sequendum esse iudicauimus, ut cetera distinctionibus ornentur. Ista uero sufficiant simplicissimae lectioni, quae supradictus uir, sicut dictum est, ad uicem distinctionum colis et commatibus ordinauit, ne supra iudicium tanti uiri uituperabili praesumptione uenisse uideamur. Reliquos uero codices, qui non sunt tali distinctione signati, notariis diligenti tamen cura sollicitis relegendos atque emendandos reliqui; qui etsi non potuerint in totum orthographiae minutias custodire, emendationem tamen codicum antiquorum, ut opinor, adimplere modis omnibus festinabunt. Habent enim scientiam notarum suarum, quae ex maxima parte hanc peritiam tangere atque ammonere noscuntur. Sed ut error inolitus aliquatenus de medio tolleretur, factum est ut in sequenti libro de orthographiae regulis perstrictim pro captu ingenii nonnulla poneremus, ne praecipitanter emendantium impolita praesumptio posteris carpenda traderetur. Paraui quoque quantos potui priscos orthographos inuerire, per quos etsi non omnino correcti, tamen ex magna parte meliorati esse uideantur. Orthographia siquidem apud Graecos plerumque sine ambiguitate probatur expressa. Inter Latinos uero sub ardua difficultate relicta monstratur, unde etiam modo studium magnum lectoris inquirit.

Instituti operis ordine celebrato, nunc tempus est ut ueniamus ad religiosae doctrinae saluberrimum decus, deuotarum lumen animarum, caeleste donum et gaudium sine fine mansurum. Quod, ut ego arbitror, duobus libris qui sequuntur est breuiter intimatum.

explicit praefatio cassiodorii senatoris.

incipit eivsdem institvtionvm divinarvm lectionvm liber primvs qvae qvo ordine legi debeat evidenter exponitvr.

incipivnt titvli libri primi.
deo gratias.

i . De Octateucho.

ii . De Regum.

iii . De Prophetis.

iiii . De Psalterio.

v . De Salomone.

vi . De Agiographis.

vii . De Euangeliis.

viii . De Epistulis Apostolorum.

viiii . De Actibus Apostolorum et Apocalypsi.

x . De modis intellegentiae.

xi . De quattuor Synodis receptis.

xii . Diuisio scripturae secundum sanctum Hieronymum.

xiii . Diuisio scripturae diuinae secundum sanctum Augustinum.

xiiii . Diuisio scripturae diuinae secundum Septuaginta.

xv . Sub qua cautela relegi debeat caelestis auctoritas.

xvi . De uirtute scripturae diuinae.

xvii . De historicis christianis.

xviii . De sancto Hilario.

xviiii . De sancto Cypriano.

xx . De sancto Ambrosio.

xxi . De sancto Hieronymo.

xxii . De sancto Augustino.

xxiii . De abba Eugippio et abba Dionisio.

xxiiii . Recapitulatio generalis, quo studio scriptura sancta legenda sit.

xxv . Cosmographos legendos a monachis.

xxvi . De notis affigendis.

xxvii . De schematibus ac disciplinis.

xxviii . Quid legant qui scripturas logicas introire non possunt.

xxviiii . De positione monasterii Viuariensis siue Castellensis.

xxx . De antiquariis et commemoratione orthographiae.

xxxi . De medicis.

xxxii . Commonitio abbae congregationisque monachorum.

xxxiii . Oratio.

explicvervnt titvli libri primi.
deo gratias.

incipit eivsdem opvs promissvm.

i. de octatevcho.

Primus scripturarum diuinarum codex est Octateuchus, qui initium illuminationis nostrae historica relatione fecit a Genesi. Huius principia sanctus Basilius Attico sermone lucidauit, quem Eustathius, uir disertissimus, ita transtulit in latinum ut ingenium doctissimi uiri facundiae suae uiribus aequiperasse uideatur. Qui usque ad hominis conditionem nouem libros tetendit, ubi et caeli et terrae naturam, aeris et aquarum uel creaturarum paene omnium qualitates aperuit, ut quod in auctoritate breuitatis studio praetermissum est, tractatum latius minutissime atque clarissime disceretur.

Nam et pater Augustinus, contra Manicheos duobus libris disputans, ita textum Genesis diligenter exposuit, ut paene nihil ibi relinquere probaretur ambiguum; unde contigit ut nolens praestaret nobis heresis confutata quatenus, cum illa fortiter uincitur, catholici diligentius instruantur. Quos libros in codice supradicti Basilii, ut opinor, forsitan competenter adiunximus, ut textus praedictae Genesis lucidius legentibus panderetur.

Deinde sanctus Ambrosius, ut est planus atque suauissimus doctor, exinde sex libros eloquentiae suae more confecit, quos appellauit Exameron.

De isdem principiis sanctus quoque Augustinus, disertus atque cautissimus disputator, duodecim uolumina conscripsit, quae doctrinarum paene omnium decore uestiuit. Haec itaque uocauit de Genesi ad litteram; qui quamuis de eadem re tractauerit, de qua beatus Basilius et sanctus Ambrosius celeberrima laude fulserunt, tamen, quod post disertos uiros difficile contingere solet, opus suum longe in aliam summitatem domino largiente perduxit. Scripsit etiam contra Manicheum Faustum triginta tres libros, ubi et eius nequissimam prauitatem manifesta ratione conuicit, et de libro Genesis iterum mirabiliter disputauit. Pari quoque modo duos libros uir praedictus effecit, quibus titulum posuit `Contra inimicum legis et prophetarum', ubi simili modo multa de legis diuinae quaestionibus enodauit; contra quos ita feruore pietatis incanduit, ut diligentius atque uiuacius aduersus eos dixerit quam contra hereses alias disputauit. In libris quoque Confessionum posterioribus tribus uoluminibus de Genesis explanatione disseruit, confessus altitudinem rei quam totiens repetita expositione tractauit. Quaestiones etiam quae in uoluminibus sacris ardua difficultate poterant operiri, libris septem necessaria nimis et syllogistica probatione declarat, enisus magister optimus et uir acer ingenio ut quod ad salutem animarum constat esse concessum nequaquam indiscussum mortifera neglegentia linqueretur. Scripsit etiam de modis locutionum septem alios mirabiles libros, ubi et schemata saecularium litterarum et multas alias locutiones scripturae diuinae proprias, id est, quas communis usus non haberet, expressit, considerans ne compositionum nouitate reperta legentis animus nonnullis offensionibus angeretur, simulque ut et illud ostenderet magister egregius, generales locutiones, hoc est, schemata grammaricorum atque rethorum, exinde fuisse progressa, et aliquid tamen illis peculiariter esse derelictum, quod adhuc nemo doctorum saecularium praeualuit imitari. Dicitur etiam et de septem diebus Genesis septem fecisse sermones, quos sedula cura perquirimus et inuenire desideranter optamus.

Item sanctus Ambrosius de patriarchis septem libros edidit, qui multa loca ueteris testamenti factis quaestionibus suauiter enodauit.

Sanctus etiam Hieronymus uno uolumine de libro Geneseos Hebraicas soluit propositas quaestiones, quae per utriusque testamenti scripturas diuinas tamquam linea uno calamo deducta parili nitore descendunt. Haec a catholicis necessario perleguntur, quando tantis quaestionibus resolutis textus planissimus relinquitur et clara luce uulgatur. Explanationes quoque Hebreorum nominum et locorum, quae ad magnam intellegentiae partem in librorum ueterum auctoritate sunt positae, uno uolumine sua nobis in latinum interpretatione lucidauit. De nouo quoque testamento fecit alterum librum, ubi quaestiones ad eandem legem pertinentes diligentissimus doctor enodauit.

Sanctus quoque Prosper sedula cura legendus est, qui tres libros totius auctoritatis diuinae in centum quinquaginta tribus titulis comprehendit, ad instar piscium quos euangelica retia de huius saeculi tempestuosa profunditate traxerunt.

Item in Octateucho eloquentissimae nimis omeliae sunt Origenis in codicibus tribus; quem multorum quidem patrum sententia designat hereticum, sanctus uero Hieronymus eius aliqua opuscula sermone disertissimo transtulit in latinum. Hunc licet tot patrum impugnet auctoritas, praesenti tamen tempore et a Vigilio uiro beatissimo papa denuo constat esse damnatum. Theophilus autem Alexandrinae ecclesiae pontifex triginta quinque sensus eius heretica prauitate distortos catholica ueritate conuicit, necnon et Epiphanius Cyprius Salaminae ecclesiae multa eum detestatione persequitur, cum dolore maximo dicta ipsius iniquissima calliditate peruersa pontificis auctoritate redarguens. Sed quemammodum legi debeat, in epistula quam scripsit ad Tranquillinum sanctus Hieronymus probabiliter indicauit, ut nec studiosos ab eius necessaria lectione remoueat, nec iterum incautos praecipitet ad ruinam. Quem quidam non immerito more anethi habendum esse dixerunt, qui dum sacrarum condiat pulmentaria litterarum, ipse tamen decoctus exsucatusque proicitur. De quo conclusiue dictum est `Vbi bene, nemo melius: ubi male, nemo peius', et ideo caute sapienterque legendus est, ut sic inde sucos saluberrimos assumamus, ne pariter eius uenena perfidiae uitae nostrae contraria sorbeamus. Cui et illud conuenienter aptari potest quod Vergilius, dum Ennium legeret, a quodam quid faceret inquisitus respondit, `Aurum in stercore quaero.' Quapropter in operibus eiusdem Origenis, quantum transiens inuenire praeualui, loca quae contra regulas patrum dicta sunt achresimi repudiatione signaui, ut decipere non praeualeat qui tali signo in prauis sensibus cauendus esse monstratur. Posteriores autem in toto dicunt eum esse fugiendum, propterea quia subtiliter decipit innocentes; sed si adiutorio domini adhibeatur cautela, nequeunt eius nocere uenenosa.

Reliqui etiam uobis praestante domino, si legere uolueritis, omelias praedicti Origenis, id est, in Genesi xvi , in Exodo xii , in Leuitico xvi , in Numerorum xxviiii , in Deuteronomio sermones iiii in quibus est minuta nimis et suptilis expositio, in Hiesu Naue xxvi , in Iudicum viiii . In Ruth uero priscas explanationes nequaquam potui reperire, nouellas autem uirum religiosissimum presbyterum Bellatorem condere persuasi, qui multa de praeconiis huius feminae aliarumque subsequentium duobus libris copiosa laude celebrauit; quos libros expositionibus Origenis forsitan competenter adiunxi, ut explanatio totius codicis Octateuchi consummato termino clauderetur.

Sed ut textus memorati Octateuchi quodam nobis compendio panderetur, in principiis librorum de uniuersa serie lectionis titulos eis credidimus imprimendos, a maioribus nostris ordine currente descriptos, ut lector utiliter ammonitus salubriter reddatur attentus, et facile unamquamque rem dum quaerit inueniat, quam sibi cognoscit breuiter indicatam.

ii. de regvm.

In secundo uero Regum codice, quoniam continui textus expositionem reperire non potui, quaedam frusta disertissimorum uirorum uelut in uno quodam uestimento contexui, ut membratim possit adunata collectione cognosci, quod sub uno corpore nequaquam potuit inueniri.

Primi siquidem uoluminis quattuor omelias Origenis inueni. De quo libro etiam beatus Augustinus, ad Simplicianum episcopum Mediolanensem scribens, sex soluit propositas quaestiones, quarum prima est de loco ubi ait, Et insiliuit spiritus domini malus in Saul. Secunda uero quaestio est eiusdem libri, quomodo dictum sit, Paenitet me quod ego constituerim regem Saul. Tertia quoque utrum spiritus immundus, qui erat in pythonissa, potuisset agere ut Samuhel a Saule uideretur, ut cum ipso uerba misceret. Quarta est de secundo libro Regum ubi ait, Intrauit rex Dauid et sedit ante dominum. Quinta est de tertio libro Regum, quod ait Helias, O domine, testis huius uiduae cum qua ego habito apud ipsam, et tu male fecisti ut occideres filium eius. Sexta est in eodem libro de spiritu mendacii per quem deceptus est Achab rex.

Inuenimus etiam in secundo libro eiusdem sancti Augustini sermonem unum de Abessalon, qui patrem suum Dauid ob regni cupiditatem decreuit extinguere.

Repperi etiam de eodem codice beati Augustini tres opinatissimas quaestiones, quarum ante omnes est de primo libro Regum, ubi Dauid pugnauit cum Golia; secunda est tertii libri Regum de Helia et uidua Sareptena; tertia est de quarto libro Regum, ubi Heliseus fontem mortiferum benedixit.

Nam et beatus Hieronymus ad Abundantium scribens obscurissimas tres alias exposuit quaestiones, quarum prima est cur Dauid, qui ad expugnandum Saul cum Achis Allophylorum rege ultroneus ueniebat, hominem qui eiusdem Saulis mortem postea nuntiauit occiderit. Secunda est cur Dauid moriens praecepit filio suo Salomoni magistrum militiae suae Ioab interficere. Tertia uero quaestio est de Semei, qui fugienti Dauid intolerabiles maledictionum iniurias missis etiam lapidibus irrogauit.

In secundo quoque uolumine codicis eiusdem Origenis unam repperi nihilominus omeliam.

In tertio igitur libro antefati codicis sanctus Ambrosius Mediolanensis episcopus sermonem fecit de iudicio Salomonis; de quo loco sanctus quoque Hieronymus dulcissima, sicuti solet, explanatione disseruit; unde etiam et sanctum Augustinum disertissimum comperimus edidisse sermonem, ut miraculum tale relatum dignis constaret auctoribus.

De quo libro etiam memoratus sanctus Hieronymus ad Vitalem scripsit episcopum quomodo Salomon et Achaz, cum essent in undecenis annorum curriculis constituti, filios genuisse dicantur, quod natura minime probatur habere communis.

Nam et sanctus Augustinus in libro ciuitatis dei septimo decimo, titulo iiii, dum inter alia de Regum temporibus facundissimus disputator eloquitur, canticum Annae dilucidauit ex ordine.

In Paralipomenon autem libro secundo unam tantum omeliam prolixam Origenis inueni.

Quae tamen omnia in unius codicis corpore congregaui, ut in uicem commentorum ad libros ipsos pertinentia domino praestante relegatis. Cui codici puros etiam quaterniones adiunxi, ut quod de praefato opere adhuc repertum fuerit praedictis expositionibus aggre getur.

In memoratis autem Paralipomenon libris duobus, quorum a patribus magna praedicatur utilitas, qui rerum gestarum notitiam breuiter quidem sed plenissime continere noscuntur, quoniam titulos antiquos non repperi, ad praecedentium similitudinem locis singul is, ut aestimo, consequenter impressi, ut qualicumque obsequio sermonis deuotionis nostrae qualitas potuisset agnosci.

iii. de prophetis.

Ex omni igitur Prophetarum codice quinto sanctus Hieronymus primum annotationes faciens propter tyrones et paruulos competenter eos et breuiter explanauit; quas uobis in annotato nuper codice domino praestante dereliqui. In quo botrionum formulae ex ipsis annotationibus forsitan competenter appositae sunt, quatenus uinea domini caelesti ubertate completa suauissimos fructus intulisse uideatur. Maturis autem et aliqua iam meditatione ualentibus supradictus uir alias copiosas atque planissimas expositiones Christo domino largiente profudit; qui prophetarum abstrusos et latebrosos sermones modo per uarietates translationum, modo resolutis enigmatum nodis ita facit intellegi, ut magnum arcanum caelestis regis humanis sensibus pius doctor aperiat.

Nam Esaiam, qui aperte referendo Christi ecclesiaeque mysteria `non tam propheta quam euangelista dicendus est', decem et octo libris mirabiliter supradictus sanctus Hieronymus explanauit.

Hieremiam uero, qui `ciuitatis suae ruinas quadruplici fleuit alfabeto', quadraginta quinque omeliis Attico serrnone Origenes exposuit; ex quibus xiiii translatas inueni uobisque dereliqui. Quem etiam sanctus Hieronymus uiginti libris commentatus esse monstratur; ex quibus sex tantum nos potuimus inuenire, residuos uero adhuc domino iuuante perquirimus.

Ezechielem uero, cuius in hebreo sermo `nec omnino disertus nec ammodum rusticus est', xiiii libris sanctus Hieronymus explanauit; idemque Danihel qui, licet apud Hebreos nequaquam prophetico choro recipitur, sed inter eos annumeratur qui Agiographa conscripserunt, tribus libris a supra memorato sancto Hieronymo noscitur explanatus.

Residuos uero xii Prophetas, quos sermo uulgus propter breuitatem librorum suorum Minores appellat, xx libris supradictus sanctus Hieronymus commentatus esse dinoscitur, id est: Osee libris tribus, Abdiam libro uno, Amos libris tribus, Iohel libro uno, Ionam libro uno, Naum libro uno, Abbacum libris duobus, Sofoniam libro uno, Aggeum libro uno, Zachariam libris tribus, Micheam libris duobus, Malachiam libro uno. De quibus ut nihil linqueretur ambiguum, nomina quoque eorum quemammodum latina lingua intellegi debeant, etymologiis propriis pulcherrimo decore patefecit. Sic nobis ager dominicus, quasi quibusdam laboriosis mercennariis exaratus et caelesti rore complutus, spiritales fructus domino largiente concessit.

Dicitur etiam et sanctum Ambrosium Prophetarum commenta eloquii soliti dulcedine confecisse; quae tamen adhuc nullatenus potui reperire. Quae uobis magno studio quaerenda derelinquo, ut expositio multiplicata peritorum copiosam uobis doctrinam et animae felicissimam conferat sospitatem.

iiii. de psalterio.

Sequitur Psalterii codex tertius, qui nobis primus est in commentorum labore, sed bis binum locum tenet in ordine. Hunc in quibusdam psalmis et beatus Hilarius et beatus Ambrosius et beatus Hieronymus, in omnibus tamen beatus Augustinus studiose nimis latiusque tractauit; ex quibus iam duas decadas domino praestante collegi.

A quo, ut fieri solet, mutuans lumen de lumine, aliqua de ipso domino largiente conscripsi, ut illud in me dictum Mantuani uatis ueraciter impleretur

Et argutos inter strepere anser olores

ubi nullam causam digressiua relatione miscuimus, sed in uicem annotationum breuiter de singulis locis diximus, quod textus ipsius qualitas expetebat. Quem si aliquis dignatus fuerit post tales uiros fortasse relegere, cognoscet, sicut et alii patres sententia indubitata dixerunt, de scripturis diuinis emanasse quod doctores saecularium litterarum ad sua studia postea transtulerunt. Quae nos, ut se locus attulit, domino iuuante quantum ualuimus (ni fallor) ostendimus.

Legendus est etiam libellus Athanasii, Alexandrinae ciuitatis episcopi, quem Marcellino post aegritudinem in locum refectionis dulcissimae destinauit, qui inscribitur de libro Psalmorum; ubi diuersa commonens uirtutem operis ipsius munitissima discussione patefecit, diuersos hominum casus cum suis remediis suauiter introducens. Psalterium est enim quaedam caelestis sphera stellis densa micantibus, et, ut ita dixerim, quidam pauo pulcherrimus qui uelut oculorum orbibus et colorum multiplici et decora uarietate depingitur; paradisus quin etiam animarum, poma continens innumera quibus suauiter mens humana saginata pinguescat.

Quod tamen psalmorum corpus uniuersum et in tribus codicibus per quinquagenos psalmos iudicauimus conscribendum, ut iubelei anni quantitas triplicata sanctae trinitatis uotiua nobis remissionis beneficia nuntiaret, et, quoniam unus codex onerosus quibusdam fratribus poterat inueniri, tali distributione completa spem pretiosae salutis acciperent, et multi compendia lectionis praestante domino salubriter inuenirent. Habeat ergo bibliotheca uestra unum ex eis codicem, ad quem recurratis si uos mendositas fortassis offenderit; fratrum uero curiositas partibus se expleat distributis.

v. de salomone.

Quartus codex est Salomonis, cuius primum librum qui appellatur Prouerbia quadrifaria repperi diuisione partitum; de quibus partibus in prologo eiusdem uoluminis aestimaui aliqua commonenda, ut eius intentio praedictis complexionibus breuiter innotescat.

In quo libro Didymum expositorem in graeca lingua repperimus, qui ab amico nostro uiro disertissimo Epiphanio in latinum sermonem diligentissime domino iuuante translatus est. Quem Didymum, quamuis carne caecum, merito beatus Antonius pater monachorum prophetali lumine uocauit uidentem, quando perspicuo corde conspexit quod corporeis aspectibus non ualet intueri. Mirum est enim dicere quantis disciplinis atque artibus audiendo imbutus fuerit, qui ipsos quoque apices litterarum priuatus carnali lumine nequ ibat inspicere. Quod mihi paene impossibile, fateor, uidebatur esse cum legerem, nisi de partibus Asiae quendam ad nos uenire Eusebium nomine contigisset, qui se infantem quinque annorum sic caecatum esse narrabat, ut sinistrum eius oculum fuisse excauatum orbis profundissimus indicaret; dexter uero globus uitreo colore confusus sine uidendi gratia infructuosis nisibus uoluebatur. Hic tantos auctores, tantos libros in memoriae suae bibliotheca condiderat, ut legentes proba biliter ammoneret in qua parte codicis quod praedixerat inuenirent. Disciplinas omnes et animo retinebat et expositione planissima lucidabat. Commonuit etiam tabernaculum templumque domini ad instar caeli fuisse formatum; quae depicta subtiliter lineamentis propriis in pandecte latino corporis grandioris competenter aptaui. De ueste quoque sacerdotali plurima domini sacramenta texebat, asserens nihil otiose positum quod non alicuius rei pulcherrimam portaret imaginem; haec etiam Ioseppum, Origenem et Hieronymum commemorasse in suis opusculis asserebat. Quid plura? Fecit credi de Didymo, quem suo praesentabat exemplo. Cuius etiam instructione commonitus multos codices antiquos repperi, qui apud me habebantur incogniti: quem tamen adhuc Nouatianae prauitatis errore detentum, misericordia domini suffragante rectae fidei credimus illuminatione complendum, ut quem scripturas suas animo fecit discere, iubeat catholicae fidei integritate pollere.

Secundus uero liber Salomonis, qui appellatur Ecclesiastes, a beato Hieronymo potenter expositus est; quem latino sermone nuncupat Contionatorem, quod loquatur ad populum et sermo eius non specialiter ad unum sed ad uniuersos generaliter dirigatur. Ecclesiastes autem noster est dominus Christus, qui medio pariete destructo inimicitias carnis euacuans fecit utrumque unum. Hic super omnia sequenda dicit iussa diuina, cuncta mundi istius uanitatem uanitantium esse commemorans. De quo libro et Victorinus, ex oratore episcopus, nonnulla disseruit.

In Cantico Canticorum duabus omeliis expositionem Origenis idem sanctus Hieronymus, latinae linguae multiplicator egregius, sua nobis ut consueuit probabili translatione prospexit. Quos item Rufinus interpres eloquentissimus adiectis quibusdam locis, usque ad illud praeceptum quod ait, Capite nobis uulpes pusillas exterminantes uineas, tribus libris latius explanauit. Post quos Epiphanius antistes Cyprius totum librum graeco sermone uno uolumine sub breuitate complexus est. Hunc nos ut alios in latinam linguam per amicum nostrum uirum disertissimum Epiphanium fecimus domino iuuante transferri. Quapropter praedicti libri diligentissimos expositores sub uno codice comprehendi, ut simul omnes legentibus offerantur qui tractatores unius uoluminis extiterunt. Vnde etiam et sanctus Ambrosius in libro tertio Patriarcharum, ubi de persona Isaac loquitur, multa salubriter luculenterque disseruit.

Saepe dictus autem pater Hieronymus asserit Sapientiae librum non a Salomone, ut usus habet, sed a Philone doctissimo quodam Iudaeo fuisse conscriptum; quem pseudographum praenotauit, propterea quod usurpationem nominis portat alterius. Cuius uoluminis expositionem presbyter Bellator octo libris se assumpsisse testatus est; quem cum aliis opusculis eius pariter sustinemus. De quo et pater Augustinus et sanctus Ambrosius omeliarum nomine nonulla dixerunt: dictio nimis suauissima et re uera nominis sui dignitate resplendens.

Ecclesiasticum uero librum supradictus Hieronymus Iesu filii Sirac esse commemorat, qui Congregator latino potest sermone uocitari. Sed inter Ecclesiasten et Ecclesiasticum istam patres posuere distantiam, quod Ecclesiastes ad Christum dominum solummodo debet referri; Ecclesiasticus uero cuicumque iusto praedicatori potest absolute congruere, qui ecclesiam domini sanctissimis solet monitis congregare. Quod librum utique praesentem fecisse manifestum est, quem propter excellentiam uirtutum suarum panaretum appellat, id est, uirtutum omnium capacem; cuius tanta claritas tantaque latinitas est, ut sibi textus ipse commenta sint; atque utinam quam cito mente capitur, tam facile actuum qualitate reddatur.

Quibus libris iuuante domino capitula insignire curauimus, ne in tam necessaria lectione, ut saepe dictum est, confusa tyronis nouitas linqueretur.

vi. de agiographis.

Sequitur Agiographorum codex sextus, habens libros octo, qui in capite suo continet Iob, praeclarum patientiae gloriosumque documentum. Quem labore beati Hieronymi latina lingua, sicut et alia multa, cautissime translatum expositumque promeruit; cuius explanationibus actum est ut, sicut dominus de ipso testari dignatus est, inculpabiliter cuncta locutus fuisse doceatur.

Quanta enim liber ille continet suauia sacramenta uerborum, sicut beatus Hieronymus dicit in epistula quam dirigit ad Paulinum: `Prosa incipit, uersu labitur, pedestri sermone finitur, omniaque legis dialecticae propositione, assumptione, confirmatione, conclusione determinat.' Quod si ita est, nec aliter esse potest quam quod tanti uiri celebrat auctoritas, ubi sunt qui dicunt artem dialecticam ab scripturis sanctissimis non coepisse? `Singula in eo uerba plena sunt enigmatibus, propositionibus et quaestionibus sacris; et, ut de ceteris sileam, resurrectionem carnis sic prophetat, ut nullus de ea uel manifestius uel cautius aliquid scripsisse uideatur. Sic enim ait, Scio quod Redemptor meus uiuat, et in nouissimo de terra surrecturus sim. Et rursus circumdabor pelle mea, et in carne mea uidebo deum; quem uisurus sum ego ipse, et oculi mei conspecturi sunt et non alius. Reposita est haec spes mea in sinu meo.

Sanctus quoque Augustinus, in eodem libro annotationes faciens, eum solita curiositate tractauit. Quidam etiam est anonymus, ex cuius stilo beatum esse suspicamur Hilarium, qui commenta libri ipsius conscripsit in ordinem; quae si legatis attonite, poterunt uos diligenter instruere. Magnus plane liber Iob et in solamen humani generis utilitatemque conscriptus, quando sanctus uir tanta et talia pertulisse monstratus est, ut leuia sibi unusquisque peccator faciat, quaecumque se sustinere cognoscit.

Tobi autem in libris v , Hester in libris vi , Iudith in libris vii et Machabaeorum in libris x expositio in latinum sermonem praedicti Bellatoris presbyteri, ut praeualet, labore collecta est.

Quorum tamen librorum titulos sub breuitate collegi, quando instructionis non minimum creditur esse compendium, res fusas latissime paucis sermonibus indicare; his enim remediis lectoris animus introductus saluberrimam scripturarum seriem prouocatus excurrit. Sed eos, licet historici sint et planissima relatione fundantur, tamen propter uirtutes excellentissimas morum conscriptos esse cognoscite, ut patientiam, ut spem, ut caritatem, ut etiam in feminis fortitudinem, ut pro deo contemptam praesentis saeculi uitam, uel cetera quae illic uirtutum genera domino praestante floruerunt, nostris animis competenter infunderent.

In Hesdrae uero libris duobus graeco sermone singulas omelias expositas Origenis inueni, quae eiusdem religiosi uiri Bellatoris iabore translatae sunt. Nam et sanctus Ambrosius in libro Patriarcharum, ubi de persona Ioseph loquitur, secundum librum Machabaeorum exempli causa commemorat cuius maximam partem ad demonstrandam tolerantiam eloquentiae suae dulcissimo liquore patefecit. Libri uero Machabaeorum a supradicto amico nostro Bellatore sedula expositione domino iuuante confecti sunt, ne tam magna lectio inexplanata forsitan linqueretur, quae nobis tot uirtutum exempla declarauit.

vii. de evangeliis.

Septimus igitur codex scripturae diuinae, qui est noui testamenti primus, nobisque dedit adorabile principium ac uitale remedium, quattuor euangelistarum superna luce resplendet. Quorum omnium propria discutiens sanctus Hieronymus diligenti cura disseruit ; quae in uno uolumine comprehendi, ne legentis intentio diuisis codicibus tardaretur. Mattheum beatus Hieronymus iterum bis binis libris exposuit, quem etiam sanctus Hilarius uno uolumine declarauit, de quo et Victorinus, ex oratore episcopus, nonnulla disseruit. Lucam sanctus Ambrosius mirabiliter explanauit. Iohannem beatus Augustinus copiosa et insigni expositione lucidauit, qui etiam de concordia Euangelistarum quattuor libros subtilissima nimis et necessaria disputatione complexus est.

Eusebius quoque Caesariensis Canones euangelicos compendiosa breuitate collegit, ut in quibus locis communia dicunt, in quibus propria tangunt, uerissima distinctione monstraret; ubi quanta est plenitudo fidei, tanto floret et diuersorum tractantium doctrina mirabilis.

viii. de epistvlis apostolorvm.

Octauus codex canonicas epistulas continet Apostolorum. Sed in epistulis tredecim sancti Pauli annotationes conscriptas in ipso initio meae lectionis inueni, quae in cunctorum manibus ita celebres habebantur, ut eas a sancto Gelasio, papa urbis Romae, doctissimi uiri studio dicerent fuisse conscriptas: quod solent facere qui res uitiosas cupiunt gloriosi nominis auctoritate defendere. Sed nobis ex praecedentibus lectionibus diligenti retractatione patuerunt suptilissimas quidem esse ac breuissimas dictiones, sed Pelagiani erroris uenena illic esse seminata; et ut procul a uobis fieret error hereticus, primam epistulam ad Romanos qua potui curiositate purgaui, reliquas in chartacio codice conscriptas uobis emendandas reliqui. Quod facile subiacebit, quando praecedenti exemplo audacior redditur sequentis imitatio.

Sed inter has sollicitudines grauiter aestuatus, quendam anonymum codicem subnotatum diuina repperi prouisione collatum, qui tredecim epistulas sancti Pauli non ignobili annotatione tractauit. Hic diligenter excursus secundum uobis ac securum genus commentorum domino largiente praestabit.

Ad Hebreos uero epistulam quam sanctus Iohannes Constantinopolitanus episcopus triginta quattuor omelias Attico sermone tractauit, Mutianum uirum disertissimum transferre fecimus in latinum, ne epistularum ordo continuus indecoro termino subito rumperetur .

In epistulis autem canonicis Clemens Alexandrinus presbyter, qui et Stromatheus uocatur, id est, in epistula sancti Petri prima, sancti Iohannis prima et secunda, et Iacobi, quaedam Attico sermone declarauit; ubi multa quidem suptiliter, sed aliqua incaute locutus est. Quae nos ita transferri fecimus in latinum, ut exclusis quibusdam offendiculis purificata doctrina eius securior potuisset auriri.

Sanctus quoque Augustinus epistulam Iacobi apostoli solita diligentiae suae curiositate tractauit; quam uobis in membranacio codice scriptam reliqui.

Sed cum de reliquis canonicis epistulis magna nos cogitatio fatigaret, subito nobis codex Didymi graeco stilo conscriptus in expositionem septem canonicarum epistularum domino largiente concessus est; qui ab Epiphanio, uiro disertissimo, diuinitate iuuante translatus est.

In epistula uero prima beati Iohannis sanctus Augustinus decem sermonibus multa et mirabiliter de caritate disseruit.

Tertium uero codicem repperi epistularum sancti Pauli, qui a nonnullis beati Hieronymi annotationes breuissimas dicitur continere; quem uobis pariter Christo largiente dereliqui.

Post haec uero tria paria quae diximus commentorum, Petrus abbas Tripolitanae prouinciae sancti Pauli epistulas exemplis opusculorum beati Augustini subnotasse narratur, ut per os alienum sui cordis declararet arcanum; quae ita locis singulis competenter aptauit, ut hoc magis studio beati Augustini credas esse perfectum. Mirum est enim sic alterum ex altero dilucidasse, ut nulla uerborum suorum adiectione permixta desiderium cordis proprii complesse uideatur. Qui uobis inter alios codices diuina gratia suffragante de Africana parte mittendus est.

Sic totus ordo epistularum canonicarum tam sancti Pauli quam diuersorum apostolorum domini fauore completus est. Dicitur enim et beatum Ambrosium subnotatum codicem epistularum omnium sancti Pauli reliquisse suauissima expositione completum; quem tamen adhuc inuenre non potui, sed diligenti cura perquiro.

Dictae sunt igitur annotationes epistularum a nonnullis breuiter comprehensae. Nunc per ordinem dicamus, sicut et in Prophetis factum est, qui eas latius exponere maluerunt; ut illud datum inchoantibus, hoc reseruatum uideatur esse perfectis.

Sancti Pauli prima omnium et ammirabilior destinata cognoscitur ad Romanos, quam Origenes uiginti libris graeco sermone declarauit; quos tamen supradictus Rufinus in decem libris redigens adhuc copiose transtulit in latinum. Sanctus uero Augustinus ipsam epistulam inchoauerat exponendam; in cuius tantum salutatione unum librum se profudisse commemorat, et, ut eius uerbis utar, `operis ipsius magnitudine ac labore deterritus in alia faciliora deflexus' est. Qui etiam scribens ad Simplicianum, episcopum Mediolanensem, sublimes et exquisitas de eadem epistula tractauit aliquas quaestiones; quas nos praedicto codici iudicauimus inserendas ne, dum expositio diuisa quaeritur, legentis intentio noxie differatur.

Ad Galatas autem idem sanctus Augustinus latius explanauit, de qua et sanctus Hieronymus tribus libris expositionem tetendit. Idem pater Hieronymus aliis tribus libris epistulam ad Ephesios diligenter aperuit. Ad Titum quoque expositionem uno uolumine comprehendit. Ad Philemonem etiam uno libro patefecit.

Residuas uero epistulas sancti Pauli, id est, ad Corinthios duas, ad Thessalonicenses duas, ad Colosenses unam, ad Timotheum duas, sanctus Hieronymus dicitur explanasse; unde multa pars scientiae tribuitur, cum prouenerit ignorantibus nosse quod quaerant. Quas tamen continuo de diuersis partibus, ubi direximus inquirendas, suscepturos nos esse domini miseratione confidimus, et ideo studiose sustinere debemus, quod nobis transmittendum esse cognouimus; eoque fiat ut si cuicumque uestrum antequam ueniant aliquid eorum fortassis occurrerit, studeat diligenti cura transscribere et praedictis expositoribus aggregare, quatenus iuuante domino et labore uestro monasterii bibliotheca proficiat, quibus tanta noscuntur esse praeparata. Quod si forsitan senectus nostra, priusquam haec compleantur, iussione domini cum remissione peccatorum, sicut uos orare deprecor, uotiuo fine transiuerit, ad uos, ut credere dignum est, quandoque res sperata perueniet.

Commemoratas tamen epistulas a Iohanne Chrysostomo expositas Attico sermone in suprascripto octauo armario dereliqui, ubi sunt graeci codices congregati; ut si latina non potuerint latiora commenta procurari, de istis subinde transferatur quod plenissimam poterit praestare notitiam, quatenus in omnibus lxx uno libris canonicis, sicut a sancto patre Augustino noscitur comprehensum, antiquorum expositiones domino largiente, uelut spiritalia poma paradisi, sumenda uestris epulis offerantur.

Quod si in his quae dicta sunt aliqua fortasse loca dubia sunt relicta, nec explanatione plenissima satisfacere potuerunt, nequaquam uobis modernos expositores interdico; caute tamen quaerendos esse catholicos, quoniam accessu temporum multis nouiter gratia diuinitatis infunditur, quae forsitan priscis doctoribus celata monstratur.

viiii. de actibvs apostolorvm et apocalypsi.

Nonus igitur codex Actus Apostolorum et Apocalypsin noscitur continere, quoniam et haec quoque Apocalypsis, id est, Reuelatio, probatur Iohannis apostoli. Sed in Actibus Apostolorum sancti Iohannis, episcopi Constantinopolitani, in graeco sermone commenta repperimus; quae amici nostri in duobus codicibus lv omeliis iuuante domino transtulerunt.

Apocalypsis uero, quae studiose legentium animos ad supernam contemplationem deducit, et facit mente cernere quod angeli uidendo beati sunt, sancti Hieronymi expositione conspicua est. De quo libro et Victorinus saepe dictus episcopus difficilia breuiter quaedam loca tractauit. Vigilius quoque, Afer antistes, de mille annorum intellegentia quae praedicta Apocalypsi continetur, unde magna quaestio nonnullis oboritur, plenissima et diligenti naratione disseruit.

Ticonius etiam Donatista in eodem uolumine quaedam non respuenda subiunxit, quaedam uero uenenosi dogmatis sui fecilenta permiscuit; cui tantum in bonis dictis chresimon, in malis achriston quantum transiens ualui reperire, ut arbitror, competenter affixi. Quod et uobis similiter in suspectis expositoribus facere suademus, ne lectoris animus fortasse turbetur nefandi dogmatis permixtione confusus.

De quo uolumine sanctus quoque Augustinus in libris ciuitatis dei plura praestantius et diligenter aperuit. Nostris quoque temporibus Apocalypsis praedicta beati episcopi Primasii, antistitis Africani, studio minute ac diligenter quinque libris exposita est. Quibus etiam liber unus, Quid faciat hereticum, cautissima disputatione subiunctus est: quae in templo domini sacrata donaria sanctis altaribus offerantur.

Sed quoniam diximus expositores, quantos uel inuenire priscos potuimus, uel nuper per amicos nostros de graeca lingua transferri uel noua cudi fecimus, nunc de sex modis intellegentiae aliquid disseramus, ut saepius illuc redeuntes pestiferos uitemus errores.

x. de modis intellegentiae.

Primum est post huius operis instituta ut ad introductores scripturae diuinae, quos postea repperimus, sollicita mente redeamus, id est, Ticonium Donatistam, sanctum Augustinum de doctrina christiana, Adrianum, Eucherium et Iunilium; quos sedula curiosita te collegi, ut quibus erat similis intentio, in uno corpore adunati codices clauderentur; qui modos elocutionum explanationis causa formantes per exemplorum diuersas similitudines intellegi faciunt, quae prius clausa manserunt.

Quod si ab introductoribus fortasse praetermissa sunt, tunc librorum expositores sedulo requiramus, et aperiri nobis incipiunt quae prius clausa manserunt.

Deinde studiosissime legamus catholicos magistros, qui propositionibus factis soluunt obscurissimas quaestiones.

Quinto per libros singulos atque epistulas diuersorum patrum loca praecipua, quae exempli causa commemorant, diligenti cura notanda sunt. Ita fit ut diuersorum catholicorum libri commodissime perlegantur, quando et intentiones suas decenter aperiunt et ex incidentibus apud illos quaestionibus nobis notitia magna praestatur.

Postremo collocutio peritissimorum seniorum crebrius appetatur, quorum confabulatione subito quod non opinabamur aduertimus, dum nobis studiose referunt quod longis aetatibus suis discere potuerunt. Vtile est enim per istos sex modos intellegentiae studiosa uoluntate discurrere, potius quam irreligioso stupore torpere.

xi. de qvattvor synodis receptis.

Dicamus nunc quemammodum uniuersalia sanctaque concilia fidei nostrae salutaria sacramenta solidauerint, ut ibi cognoscentes uerae religionis arcanum pestiferos uitemus errores. Primo loco Nicaena synodus legitur constituta; deinde Constantinopolitana, tertia Ephesena prior, quarta Calchedonensis, quas merito sancta probat ecclesia: quae tanta fidei nostrae lumina praestiterunt, ut in nullum peruersitatis scopulum, si tamen protegente domino custodimur, caecatis mentibus incidere debeamus. Nam sanctissimi patres, iniuriam rectae fidei non ferentes, regulas quoque ecclesiasticas ibidem statuere maluerunt, et inuentores nouarum heresum pertinaces diuino gladio perculerunt, decernentes nullum ulterius debere nouas incutere quaestiones, sed probatorum ueterum auctoritate contentos sine dolo et perfidia decretis salubribus oboedire. Sunt enim nonnulli qui putant esse laudabile, si quid contra antiquos sapiant et aliquid noui, unde periti uideantur, inueniant.

Calchedonensis autem synodi testis est codex Encyclius, qui eius reuerentiam tanta laude concelebrat, ut sanctae auctoritati merito iudicet comparandam. Quem codicem, id est, totius orbis epistularum, a uiro disertissimo Epiphanio fecimus in latinum de graeco sermone conuerti.

Sed quoniam sacras litteras in nouem codicibus cum introductoribus et paene cum omnibus latinis expositoribus suis, ut datum est, domino iuuante collegimus, nunc uideamus quemammodum lex diuina tribus generibus diuisionum a diuersis patribus fuerit intimata; quam tamen ueneranter et concorditer suscipit uniuersarum ecclesia regionum.

xii. divisio scriptvrae divinae secvndvm
sanctvm hieronymvm.

Auctoritas diuina secundum sanctum Hieronymum in testamentis duobus ita diuiditur, id est:

{In Vetus. In Lege, id est, in Genesim, Exodum, Leuiticum, Numerorum, Deuteronomium. In Prophetis: Iesu Naue, Iudicum, Ruth, Samuhel, Esaias, Hieremias, Ezechiel, Liber duodecim Prophetarum. In Agiographis: Iob, Dauid, Salomon, Prouerbia, Ecclesiasticum, Canticum Canticorum, Verba Dierum, id est, Paralipomenon, Ezras, Hester.

In Nouum. In Euangeliis: Mattheus, Marcus, Lucas, Iohannes. Epistulis Apostolorum: Pauli xiiii , Petri ii , Iohannis iii , Iacobi i , Iudae i . In Actibus Apostolorum. In Apocalypsin liber unus.}

Sciendum est plane sanctum Hieronymum ideo diuersorum translationes legisse atque correxisse, eo quod auctoritati Hebraicae nequaquam eas perspiceret consonare. Vnde factum est ut omnes libros ueteris testamenti diligenti cura in latinum sermonem de Hebreo fonte transfunderet, et ad uiginti duarum litterarum modum qui apud Hebreos manet competenter adduceret, per quas omnis sapientia discitur et memoria dictorum in aeuum scripta seruatur. Huic etiam adiecti sunt noui testamenti libri uiginti septem; qui colliguntur simul quadraginta nouem. Cui numero adde omnipotentem et indiuisibilem trinitatem, per quam haec facta et propter quam ista praedicta sunt, et quinquagenarius numerus indubitanter efficitur, quia ad instar iubelei anni magna pietate beneficii debita relaxat et pure paenitentium peccata dissoluit.

Hunc autem pandectem propter copiam lectionis minutiore manu in senionibus quinquaginta tribus aestimauimus conscribendum, ut quod lectio copiosa tetendit scripturae densitas adunata contraheret.

Meminisse autem debemus memoratum Hieronymum omnem translationem suam in auctoritate diuina, sicut ipse testatur, propter simplicitatem fratrum colis et commatibus ordinasse; ut qui distinctiones saecularium litterarum comprehendere minime potuerunt, hoc remedio suffulti inculpabiliter pronuntiarent sacratissimas lectiones.

xiii. divisio scriptvrae divinae secvndvm
sanctvm avgvstinvm

Scriptura diuina secundum beatum Augustinum in testamenta duo ita diuiditur, id est, in uetus et in nouum.

{ In Vetus: In Historia libri xxii , id est, Moysi libri v , Iesu Naue liber i , Iudicum liber i , Ruth liber i , Regum libri iiii , Paralipomenon libri ii , Iob liber i , Tobi liber i , Hester liber i , Iudith liber i , Esdrae libri ii , Machabeorum libri ii . In Prophetis libri xxii : Dauid Psalterium liber i , Salomon libri iii , Iesu fili Sirac libri ii , Prophetas maiores iiii , id est, Esaias, Hieremias, Danihel, Ezechiel, et minores xii , id est, Osee, Iohel, Amos, Abdias, Ionas, Micheas, Naum, Abbacuc, Sofonias, Zacharias, Aggeus, Malachim.

In Nouum: In Euangelia iiii , id est, secundum Mattheum, secundum Marcum, secundum Lucam, secundum Iohannem. In Epistulis Apostolorum, id est, Pauli Apostoli ad Romanos i, ad Corinthios ii , ad Galatas i , ad Ephesios i , ad Philippenses i , ad Thessalonicenses ii , ad Colosenses i , ad Timotheum ii , ad Titum i , ad Philemonem i , ad Hebreos i , Petri ii , Iohannis iii , Iudae i , Iacobi i . In Actibus Apostolorum liber unus. In Apocalypsin liber unus.}

Beatus igitur Augustinus secundum praefatos nouem codices, quos sancta meditatur ecclesia, secundo libro de doctrina christiana scripturas diuinas lxxi librorum calculo comprehendit; quibus cum sanctae trinitatis addideris unitatem, fit totius librae competens et gloriosa perfectio.

xiiii. divisio scriptvrae divinae secvndvm lxx.

Scriptura sancta secundum antiquam translationem in testamenta duo ita diuiditur, id est:

{In Vetus: In Genesim, Exodum, Leuiticum, Numerorum, Deuteronomium, Iesu Naue, Iudicum, Ruth, Regum libri iiii , Paralipomenon libri ii , Psalterii <libri v , Salomonis> libri v , id est, Prouerbia, Sapientiae, Ecclesiasticum, Ecclesiastes, Canticum Canticorum, Prophetas, id est, Esaias, Hieremias, Ezechiel, Danihel, Osee, Amos, Micheas, Iohel, Abdias, Ionas, Naum, Abbacuc, Sofonias, Aggeus, Zacharias, Malachim, qui et Angelus Iob, Tobi, Hester, Iudith, Hesdrae ii , Machabeorum ii .

In Nouum: Euangelia iiii , id est, Mattheus, Marcus, Lucas, Iohannes, Actus Apostolorum, Epistulae Petri ad gentes, Iacobi, Iohannis ad Parthos, Epistulae Pauli ad Romanos i , ad Corinthios ii , ad Galatas i , ad Philippenses i , ad Colosenses i , ad Ephesios i , ad Thessalonicenses ii , ad Timotheum ii , ad Titum ii , ad Philemonem i, Apocalypsin Iohannis.}

Tertia uero diuisio est inter alias in codice grandiore littera clariore conscripto, qui habet quaterniones nonaginta quinque, in quo septuaginta interpretum translatio ueteris testamenti in libris quadraginta quattuor continetur; cui subiuncti sunt noui testamenti libri uiginti sex, fiuntque simul libri septuaginta, in illo palmarum numero fortasse praesagati, quas in mansione Helim inuenit populus Hebreorum.

Hic textus multorum translatione uariatus, sicut in prologo Psalterii positum est, patris Hieronymi diligenti cura emendatus compositusque relictus est, ubi nos omnia tria genera diuisionum iudicauimus affigenda, ut inspecta diligenter atque tractata non impugnare sed inuicem se potius exponere uideantur. Vnde licet multi patres, id est, sanctus Hilarius, Pictauiensis urbis antistes, et Rufinus presbyter Aquileiensis et Epiphanius episcopus Cypri et synodus Nicaena <et> Calchedonensis non contraria dixerint sed diuersa, omnes tamen per diuisiones suas libros diuinos sacramentis competentibus aptauerunt, sicut et in euangelistarum concordia probatur effectum, ubi una quidem fides est rerum et ratio diuersa sermonum.

Sed quoniam praedictus pater Augustinus in libro secundo memorati operis, id est, de doctrina christiana, commonet ita dicens, `Latini codices, id est, ueteris nouique testamenti, si necesse fuerit, graecorum auctoritate corrigendi sunt, unde ad nos post Hebreum fontem translatio cuncta peruenit,' ideoque uobis et graecum pandectem reliqui comprehensum in libris septuaginta quinque, qui continet quaterniones ***, in armario supradicto octauo, ubi et alios graecos diuersis opusculis necessario congregaui, nequid sanctissimae instructioni uestrae necessarium deesse uideretur. Qui numerus duobus miraculis consecratur; nam et septuaginta quinque animae de terra Chanaan cum patriarcha Iacob fines Aegyptios intrauerunt, et septuaginta quinque annorum Abraham fuit , quando promissionem domini laetus accepit.

Restat nunc ut dicere festinemus, quemammodum in scripturis diuinis librariorum uitia corrigere debeamus. Nam quid prodest multas transcurrere lectiones, et ea quae sunt probabiliter corrigenda nescire?

xv. svb qva cavtela relegi debeat caelestis avctoritas.

Vos igitur, qui diuinarum et saecularium litterarum cognitione polletis, et scientia uobis est ab usu communi reperire quod dissonat, tali modo sacras percurrite lectiones; a paucis enim doctisque faciendum est, quod simplici et minus eruditae congregationi noscitur esse praeparandum. Quapropter prius introi1e diligenter, et sic scriptorum delicta corrigite, ne iuste arguamini si praecipitanter alios emendare temptetis; istud enim genus emendationis, ut arbitror, ualde pulcherrimum est et doctissimorum hominum negotium gloriosum.

In primis igitur idiomata scripturae diuinae nulla praesumptione temeretis, ne cum ad intellectum communem quae dicta sunt trahere cupitis (quod absit) caelestium uerborum puritas dissipetur. Idiomata enim legis diuinae dicuntur propriae locutiones, quas communis usus non habere cognoscitur, ut est illud:

Secundum innocentiam manuum mearum, uel

De uultu tuo iudicium meum prodeat,

Auribus percipe lacrimas meas, et

Effundite coram illo corda uestra,

Adhaesit anima mea post te,

Multiplicasti locupletare eam,

Ibi laetabimur in id ipsum, et

Inclinauit ex hoc in hoc,

Misit Moysen seruum suum et Aaron quem elegit ipsum,

Defecerunt oculi mei in eloquium tuum,

Fiat manus tua ut saluum me faciat.

Haec et his similia, quae nimis probantur esse numerosa, licet communis usus refugiat, tamen ne dissipari liceat, auctoritas illa procul dubio sancta commendat. Quod si ea latius nosse desideratis, legite sancti Augustini septem libros de modis locutionum, quos fecit de quinque libris Moysi et uno Iesu Naue et altero Iudicum, et tunc de tali re poteritis abundantissima largitat e satiari. In sequenti uero auctoritate uobis similia reperire copiosissime subiacebit.

Hebrea uero quaedam nomina hominum uel locorum nulla declinatione frangatis; seruetur in eis linguae suae decora sinceritas. Illas tantum litteras commutemus, quae uocabuli ipsius possunt exprimere qualitatem, quoniam interpretatione nominis sui unum quod que eorum magno sacramento rei alicuius constat appositum, ut est Seth, Enoch, Lamech, Noe, Sem Cham et Iafeth, Aaron, Dauid et his similia. Locorum autem nomina, ut est Sion, Choreb, Geon, Hermon uel his similia, pari deuotione linquamus.

Tertio res quae in bono et in malo ponuntur non sunt ullatenus temerandae, ut mons, leo, cedrus, catulus leonis, clamor, homo, fructus, calix, uitulus, pastor, thesaurus, uermis, canis et his similia. Nec illa nomina mutanda sunt, quae pro aliis nominibus apponuntur, ut:

Satanas qui a recto calle discedit,

manus lauare significat non esse participem,

quod pedes pro actu ponuntur,

quod frequenter expectationem pro spe ponit,

semel pro incommutabili sententia denuntiatur,

iurare deum pro confirmare dicitur.

Ista enim ab expositoribus nobis aperienda desideremus; non aliquid eorum sacrilega uoluntate truncemus.

Nec illa uerba tangenda sunt, quae interdum contra artem quidem humanam posita reperiuntur, sed auctoritate multorum codicum uindicantur. Corrumpi siquidem nequeunt, quae inspirante domino dicta noscuntur, ut est:

Obliti non sumus te, et illud

Viri sanguinum et dolosi,

Fabricatus est templum, et

Radetur caput suum, et

Inflabitur uentrem pro inflabitur uentre,

Viri uiri si praeuaricata fuerit uxor eius, et

Imponent super altare omnia uasa eius in quibus ministrant in ipsis,

Terra in qua habitant in ea, et

Protulerunt exploratores pauorem terrae quam explorauerant eam,

De manu canis unicam meam, et

Flumina plaudebunt manibus in se,

Tunc exultabunt omnia ligna siluarum.

Et quoniam interdum casus generaque nominum uel temporum humanis regulis nequeunt conuenire, sed tamen eorum usum ecclesiasticus consensus amplectitur, duorum uel trium priscorum emendatorumque codicum auctoritas inquiratur. Scriptum est enim, In ore duorum uel trium stabit omne uerbum, et praesumi non liceat, quod diuino uindi catur eloquio; ut est in psalmo uigesimo primo, Populo qui nascetur, quem fecit dominus, et illud Euangelii, Euntes docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti, similiter et in centesimo quadragesimo tertio psalmo, Beatus populus, cuius est dominus deus eorum, et his similia.

Regulas igitur elocutionum latinorum, id est, quadrigam Messii, omnimodis non sequaris, ubi tamen priscorum codicum auctoritate conuinceris; expedit enim interdum praetermittere humanarum formulas dictionum, et diuini magis eloquii custodire mensuram. In prosa caput uersus heroici finemque non corrigas; quinque longas totidemque breues non audeas improbare; trocheum triplicem laudabilis neglectus abscondat. Meotacismos et hiatus uocalium omnino derelinque, quoniam hic locum habere non possunt quae doctore s litterarum liberalium regulariter custodire noscuntur. Istud enim inter humanas dictiones conuenit praecaueri; in diuinis autem eloquiis tales compositiones nullatenus accusantur. Maneat ubique incorrupta locutio quae deo placuisse cognoscitur, ita ut f ulgore suo niteat, non humano desiderio carpienda subiaceat. Haec enim et simplices suauiter instruit, et doctos pro sua reuerentia decenter oblectat.

Post superiorem igitur diuisionem, ubi diximus idiomata legis diuinae non esse tangenda, uel cetera quae sequuntur, locus ammonet more maiorum hanc quoque ponere subdiuisionem, ut ad particulas partium distinctius uenire debeamus. Vnde enim doctissimus Aristoteles Perihermenias suas ad liquidum perducere potuisset, nisi diuisionum et subdiuisionum iterumque particularium diuisionum ordine custodito cuncta tractass et? Quem secuti nunc dicimus in quibus litteris sunt librariorum uitia corrigenda.

In uerbis quae accusatiuis et ablatiuis praepositionibus seruiunt, situm motumque diligenter obserua, quoniam librarii grammaticae artis expertes ibi maxime probantur errare. Nam si m litteram inconuenienter addas aut demas, dictio tota confusa est. Casus uero nominum, exceptis monoptotis, declinationesque uerborum quae defectiua non sunt, totasque partes orationis (ubi tamen sacra non impugnat auctoritas), considera diligenter, suisq ue locis aptata custodi, ne locutionis ordine permixto totum (quod absit) possideat indecora confusio. b pro v , v pro b , o pro v , n pro m contra orthographiae praecepta uitiose positas non relinquas; aspirationem uero superfluam deme aut adice competenter. Casus nominum temporaque uerborum, ubi tamen permitteris, custodi diligenter; reperies enim frequenter in auctoritate consuetudini diss ona, quae tibi non liceat immutare. Sed in his emendatorum codicum seruetur exemplum; cetera uero quae sunt male praesumpta recorrige, quoniam antiquarii exinde potius probantur offendere, dum elocutioni latinae linguae nesciunt seruire disposite. a in fine aduerbii non relinquas; a iterum casui genitiuo non subtrahas. Multa etiam respectu euphoniae propter subsequentes litteras pro babiliter immutamus, ut illuminatio, irrisio, immutabilis, impius, improbus. r litteram narrationi tolle superfluam; a gnaro enim, id est, scito seu perito, uenit nominis ista compositio. Quod, cum pronomen est, per d non per t litteram; cum uero aduerbium numeri est, per t non per d litteram scribendum est. Quicquam c magis in prima syllaba ponendum est quam d propter euphoniam, quam praecipimur sequi. Quid plura? Secundum regulas artigraphorum quae tamen sunt emendanda percurre, ne articulatae uocis pulchra modulatio peregrinis litteris maculata absona potius et indecora reddatur.

Orthographos priscos frequenter relege, quos ego inferius titulo trigesimo, ubi de antiquariis legitur, propter notitiam librariorum utiliter instruendam deflorandos esse iudicaui, et extrinsecus huic libro de orthographia titulum dedi. Ita contingit ut e t istud studioso prosit legere, ubi cognoscit quae in scripturis sanctis minime debeat uiolare, et illud necessario latius discitur, ubi generaliter praesumpta uitia corrigantur.

Quod si tamen aliqua uerba reperiuntur absurde posita, aut ex his codicibus quos beatus Hieronymus in editione septuaginta interpretum emendauit, uel quos ipse ex Hebreo transtulit, intrepide corrigenda sunt; aut, sicut beatus Augustinus ait, recurratur a d graecum pandectem, qui omnem legem diuinam dinoscitur habere collectam; uel, quibus possibile fuerit, Hebream scripturam uel eius doctores requirere non detrectent. Decet enim ut, unde ad nos uenit salutaris translatio, inde iterum redeat decora correctio. Merito enim patribus nostris de hac re maxima cura fuit, ne tunica domini saluatoris, quam truculentis militibus scindere non licuit, lectoribus subiaceat imperitis. Audiat spiritus sanctus sincer issima quae donauit, recipiat illibata quae contulit; tunc nos fideles sibi esse cognoscit, si dicta ipsius nulla praesumptione carpamus. Nam quemammodum saluari uolumus, si (quod dictu nefas est) remedium salutare pro nostra uoluntate rumpamus?

Sed ut his omnibus addere uidearis ornatum, posituras, quas Graeci thesis uocant, id est, puncta breuissima pariter et rotunda (praeter translationem sancti Hieronymi, quae colis et commatibus ordinata consistit, unde et in praefatione iam dictum est) singulis quibusque pone capitibus, quoniam illustrem et planissimam faciunt orationem quando, sicut inferius exponitur, suis locis aptata resplendent. Quale est enim inoffenso gradu per sensus ire sanctissimos, uenasque praeceptorum saluberrimas subtiliter introire; terminos suos modulatae uoci competenter affigere, totamque dict ionem sic per membra diuidere ut suis partibus considerata pulchrescant! Nam si corpus nostrum indiget per membra cognosci, cur lectio cum suis partibus uideatur confusa derelinqui? Istae siquidem positurae seu puncta quasi quaedam uiae sunt sensuum et lu mina dictionum, quae sic lectores dociles faciunt tamquam si clarissimis expositoribus imbuantur. Prima est media, secunda subdistinctio, tertia plena; quas a maioribus nostris ideo constat inuentas, ut spiritus longa dictione fatigatus uires suas per spatia discreta resumeret. Q uas si mauis cupidus lector agnoscere, Donatum lege, qui te possit de hac re breui compendio diligenter instruere. Has distinctiones in Psalterio archetypo nos posuisse retinemus, cuius obscuritates talibus remediis ex maxima parte domino praestante lucid auimus.

Ita septenarius numerus ab utraque parte completus est, ut a quibus rebus abstineamus et quas res emendare in auctoritate, praesumamus, sicut opinor, euidenter appareat. Quod si tamen hoc desiderium et alio modo potuerit adiuuari, adiciatur studiis uestri s, ne more humanitatis nos aliquid necessarium praetermisisse uideamur.

Nunc quemammodum extra auctoritatem reliquas lectiones debeamus emendare dicendum est. Commenta legis diuinae, epistulas, sermones librosque priscorum unus quis emendator sic legat, ut correctiones eorum magistris consociet saecularium litterarum, et ubic umque paragrammata in disertis hominibus reperta fuerint, intrepidus uitiosa recorrigat, quoniam uiri suprascripti sic dicta sua composuisse credendi sunt, ut regulas artis grammaticae quas didicerant custodisse iudicentur. Epistulae quoque patrum, sermon es et libri diuersorum necnon et omeliae uel cum hereticis altercationes fidelium, quoniam diuersa loca scripturae diuinae suauiter ac diligenter aperiunt, magno studio relegantur, quatenus in ecclesia domini quasi quibusdam lampadibus competenter accensis totum nitidum, totum splendidum domino praestante colluceat. Si quid tamen in eis ad scripturas diuinas exponendas conueniens inuenitur, non dubitetis sociare uoluminibus diuinis, sicut et nos in libris Regum fecisse cognoscimur. Multa enim reperiuntur a probatissimis hominibus per occasionem alterius operis latius de libris dicta diuinis, quae auctoritati uidelicet sacrae competenter aptantur. Vnde supplico ut quod nos parua lege ndo minus explicare potuimus, uos copiosissima lectione saginati tam de istis codicibus quos relinquimus quam quos potueritis feliciter inuenire perfectius in Christi nomine compleatis.

Precor etiam uos, qui tamen emendare praesumitis, ut superadiectas litteras ita pulcherrimas facere debeatis, ut potius ab antiquariis scriptae fuisse iudicentur. Non enim in illo decore quicquam turpe conuent inueniri, quod postea studiosorum oculos uide atur offendere. Considerate igitur qualis uobis causa commissa sit, utilitas christianorum, thesaurus ecclesiae, lumen animarum. Studete ergo ne qua remaneat in ueritate mendositas, in puritate falsitas, in integritate peruersitas litterarum.

Sed quoniam nouem codices legis diuinae prima fronte posminus eorumque introductores cum expositoribus suis iuuante domino quanta ualuimus curiositate memorauimus, ad postremum tres diuisiones a maioribus datas totius legis diuinae tetigimus, deinde adiec imus quemammodum emendari caute debeat caelestis auctoritas ne discerperetur praesumpta licentia aut traderetur sequentium manibus indecora confusio, nunc de uirtute lectionis diuinae est omnimodis disserendum, ut sua quaeque loca propria dulcedine farciantur.

xvi. de virtvte scriptvrae divinae.

Intuemini, sodales egregii, quam mirabilis, quam dulcis in scripturis diuinis decurrit ordo dictorum, desiderium semper excrescens, satietas sine fine, esuries gloriosa beatorum, ubi nimietas non arguitur sed magis importunitas crebra laudatur. Merito, qu ando et notitia rerum salutarium inde discitur, et credentibus atque eadem operantibus aeterna uita praestatur. Praeterita sine falsitate describunt, praesentia plus quam quod uidentur ostendunt, futura quasi iam perfecta narrantur: ubique in eis ueritas regnat, ubique diuina uirtus irradiat, ubique panduntur humano generi profutura. Et dum haec ita se habeant in terris, nobis pro captu ingenii parabolis et propositionbus sumptis caelestis ueritas intimatur, sicut ipse in septuagesimo septimo psalmo testa tur, Aperiam in parabolis os meum, loquar propositiones ab initio. Tradunt etiam nobis, ut munera cuncta uincantur, sanctae trinitatis adorabilem cognitionem, quam per tot saeculorum tractus idolis dedita caeca et flebilis ignorauit humanitas, patrem scilicet, filium et spiritum sanctum, unum deum, creaturarum omnium co nditorem atque rectorem, facere quae uult in caelo et in terra. Cuius si pietatem quaeris, audi breuiter comprehensum, Adiutor in opportunitatibus, in tribulatione: si potentiam, ausculta, Et quis resistit potestati tuae? Si iustitiam, lege Qui iudicabit orbem terrae in aequitate. Nam et ubique esse totum deum manifestissime declaratur, dicente Psalmographo, Quo ibo ab spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Si ascendero in caelum, tu illic es. Si descendero in infernum ades, et cetera quae de illa maiestate sacris lectionibus continentur.

Istas siquidem litteras non ratio humana repperit, sed hominibus sanctis uirtus caelestis infudit; quas tunc bene datur intellegi, quando eas uera et utilia praedicare mens deuota crediderit. Quid enim in illis litteris utilitatis et suauitatis non inueni es, si purissimo lumine mentis intendas? Lectio cuncta uirtutum est, uerbum non inaniter cadens, nec tardat effectus quod promittit affatus, oboedientibus conferens aeternam salutem, superbis restituens perenne supplicium. Atque ideo eam non solum audire sed implere sanctis operibus commonemur; modo siquidem caritatem dei et proximi monet, modo ut saeculi peritura contemnas insinuat, modo ut illam patriam recorderis in qua es perpetue mansurus infundit, patientiam monet, spem tribuit, humilitatem proficua m laudat, superbiam ruinosam semper accusat, pias elemosinas creberrime fieri persuadet. Tunc quod supra omnes pietates indulgentissimum est, acceptam sibi paenitentiam iudex ipse testatur, quando etiam uerba quibus rogetur cl ementissimus redemptor indulget, terret ut corrigat, iudicium minatur ut parcat, et sic nos praecipit uiuere ut piis angelis mereamur esse consortes, fiatque illud in nobis quod nimis suaue atque perpetuum est, Vt sit deus omnia in omnibus; deinde ut Eum uideamus sicuti est, et sic de gioriae ipsius copia compleamur, ut nulla ulterius indigentiae sterilitate fatigemur. Talibus ergo iussis quis parere non ambiat, nisi qui omnimodo in aeternum perire festinat? Vltra omnes dementias est redemptoris sui iussa neglegere, et crude lissimi hostis uota complere. Quot uerba, tot praemia; quot sententiae, totidem ultiones! Nihil uacat ab utili doctrina, nisi cum silet lingua magnalia. O si nunquam cessaretur a talibus! Peccatis profecto tolleretur locus, si otiosum tempus non haberet m ens inquieta mortalium.

His beneficiis larga pietate collatis, addita est nobis sanctae trinitatis adorabilis et ueneranda cognitio: quod uitae genus peccatis mortua gentilitas funditus ignorabat. Restat nunc ut memoriam faciamus illorum qui libris suis aliquid uenerabiliter de sancta trinitate dixerunt. Ad confirmationem igitur fidei nostrae et hereticorum praecauendas insidias legendi sunt tredecim libri beati Hilarii, quos de sancta trinitate profunda et disertissima nimis oratione conscripsit. Sancti quoque Ambrosii quos de eadem re ad Gratianum principem multo claros et uenuste compositos designauit, deinde sancti Augustini quindecim libri, quos idem de trinitate mirabili profunditate conscripsit, curiosa uobis intentione meditandi sunt. Si quis uero de patre et filio et sp iritu sancto aliquid summatim praeoptat attingere, nec se mauult longa lectione fatigare, legat Nicetae episcopi librum quem de fide conscripsit, et doctrinae caelestis claritate completus in contemplationem diuinam compendiosa breuitate perducitur; qui uoluminibus sancti Ambrosii sociatus est, quos ad Gratianum principem destinauit. O inaestimabilis pietas uirtusque creatoris! Aperti sunt caeli, sancta trinitas cordibus fidelium patefacta resplenduit, et paganitas, quae honorem occupauerat alienum, a uero domino confutata discessit.

Vtiles etiam sunt ad instructionem ecclesiasticae disciplinae memorati sancti Ambrosii de officiis melliflui libri tres, necnon et beati Augustini de uera religione liber unus et de doctrina hristiana libri quattuor; item eiusdem liber unus quem de agone christiano composuit, maxime uobis necessarius qui calcato saeculo desudatis in certamine christiano. Similiter etiam liber eiusdem quasi philosophiae moralis, quem pro moribus instituendis atque corrigendis ex diuina auctoritate collegit Speculumque nomi nauit, magna intentione legendus est. Nam et sancti Augustini uiginti duos libros quos de dei ciuitate confecit, infastidibili sedulitate curramus, ubi et Babylonia confusa, ciuitas diaboli, et splendida Hierusalem, urbs domini Christi, in hominum conuers atione competenti diuersitate monstratae sunt. Scripsit etiam quinque quaestiones de nouo testamento ad Honoratum presbyterum, et octoginta tres alias mirifica deliberatione formatas. Si quis autem dicta sua diligenti cupit ex aminatione purgare nec incauta temeritate delinquere, duos libros Retractationum sancti Augustini studiosa lectione percurrat, unde et se comat imitando, et agnoscit quantam sapientiae copiam beatissimo patri indulgentia diuina contulerit, ut quem nemo poterat fortasse reprehendere, ipse se uideatur cautissima retractatione corrigere. Longum est illius uiri singula quaeque memorare, dum de eius opusculis indicatis codex non paruus existat, qui quamlibet dicta ipsius breuiter commemoret, tamen in nu merosas progressus est paginas lectionum.

xvii. de historicis christianis.

Habent etiam post tractatores diuersos relatores temporum et studia christiana, qui ecclesiastica grauitate compositi per uicissitudines rerum mutabilitatesque regnorum lacteo quidem sed cautissimo nitore decurrunt. Qui cum res ecclesiasticas referant, et uicissitudines accidentes per tempora diuersa describant, necesse est ut sensus legentium rebus caelestibus semper erudiant, quando nihil ad fortuitos casus, nihil ad deorum potestates infirmas, ut gentiles fecerunt, sed arbitrio creatoris applicare uera citer uniuersa contendunt, ut est Ioseppus, paene secundus Liuius, in libris Antiquitatum Iudaicorum late diffusus, quem pater Hieronymus, scribens ad Lucinum Betticum, propter magnitudinem prolixi operis a se perhibet non potuisse transferri. Hunc tamen ab amicis nostris, quoniam est subtilis nimis et multiplex, magno labore in libris uiginti duobus conuerti fecimus in latinum. Qui etiam et alios septem libros Captiuitatis Iudaicae mirabili nitore conscripsit, quam translatio nem alii Hieronymo, alii Ambrosio, alii deputant Rufino; quae dum talibus uiris ascribitur, omnino dictionis eximia merita declarantur. Post haec autem legenda est historia quae ab Eusebio quidem decem uoluminibus Graeco sermone conscripta, a Rufino autem cum adiectione temporum quae secuta sunt undecim libris monstratu r explicita. Post historiam uero Eusebii apud Graecos Socrates, Sozomenus et Theodoritus sequentia conscripserunt; quos a uiro disertissimo Epiphanio in uno corpore duodecim libris fecimus deo auxiliante transferri, ne insultet habere se facunda Graecia n ecessarium, quod uobis iudicet esse subtractum. Orosius quoque, christianorum temporum paganorumque collator, praesto uobis est, si eum legere uolueritis. Marcellinus etiam, quattuor libros de temporum qualitatibus et positionibus locorum pulcherrima prop rietate conficiens, itineris sui tramitem laudabiliter percurrit; quem uobis pariter dereliqui.

Chronica uero, quae sunt imagines historiarum breuissimaeque commemorationes temporum, scripsit graece Eusebius; quae transtulit Hieronymus in latinum, et usque ad tempora sua deduxit eximie. Hunc subsecutus est suprascriptus Marcellinus Illyricianus, qui adhuc patricii Iustiniani fertur egisse cancellos, sed meliore conditione deuotus a tempore <Theodosii> principis usque ad fores imperii triumphalis Augusti Iustiniani opus suum domino iuuante perduxit, ut qui ante fuit in obsequio suscepto gratus, postea ipsius imperio copiose amantissimus appareret. Sanctus quoque Prosper chronica ab Adam ad Gensirici tempora et urbis deredationem usque perduxit. Forte inueniatis et alios subsequentes, quia non desunt scriptores temporum, cum saecula sibi iugiter peracta succedant. Sed cum te de memoratis rebus, diligens lector, expleueris, ingeniumque tuum diuina fuerit luce radiatum, lege librum de uiris illustribus sancti Hieronymi, ubi diuersos patres atque opuscula eorum breuiter et honorauit et tetigit: deinde alterum Gennadii Massiliensis, qui idem de scriptoribus legis diuinae, quos studiose perquisiuerat, certissimus indicauit. Hos in uno corpore sociatos dereliqui, ne per diuerso s codices cognoscendae rei tarditas afferatur.

Sequuntur enim multarum lectionum uenerabilium conditores. Modo enim doctissimi uiri aut libros diuina inspiratione conficiunt, aut inuicem se epistularum gratia consolantur, aut populos dulcissimo sermone deliniunt, aut cum hereticis uiuacissima nimis al tercatione confligunt, ita ut quidam eorum singulari certamine controuersias subeant, et iudicibus mediis gloriosa disceptatione confligant. Sic, cum prauus quisque destruitur, praestante domino fidelissimus inde solidatur. Tunc in illo choro sanctissimo atque facundissimo patrum tibi eligere poteris, cum quo suauissime colloquaris. Difficile quoque dictu est, quam frequenti occasione reperta scripturas sanctas locis aptissimis potenter aperiant, ut subito transiens discas, quod te neglegenter praeterisse cognoscis. Testes sunt doctissimi uiri diuersa laude praecipui, quibus uelut stellis micantibus caelum fulget ecclesiae.

xviii. de sancto hilario.

Inter quos sanctus Hilarius Pictauiensis episcopus nimia profunditate subtilis et cautissimus disputator incedit altasque diuinarum scripturarum abyssus in medium reuerenter adducens, facit praestante deo illuminata mente conspici, quae prius parabolis ue labantur obscuris.

xviiii. de sancto cipriano.

Impossibile est omnino complecti, quantum inter alios scriptores (praeter iterationem baptismatis, quam usus atque ratio repudiauit ecclesiae) conferat beatissimus Cyprianus, uelut oleum decurrens in omnem suauitatem, lingua composita declamator insignis doctorque mirabilis. Quantos enim ille dubitantes non pertulit labi, lapsos uero firmissima praedicatione solidauit, confessores ad martyrium usque perduxit! Et ne minor esset praedicationibus suis, ipse quoque martyrii corona domino praestante decoratus est. Nam inter alia quae nobis facundiae suae clara monumenta dereliquit, in expositione orationis dominicae, quae contra subripientia uitia uelut inuictus clypeus semper opponitur, libellum declamatoria uenustate conscripsit.

xx. de sancto ambrosio.

Sanctus quoque Ambrosius, lactei sermonis emanator, cum grauitate acutus, inuiolenta persuasione dulcissimus, cui fuit aequalis doctrina cum uita, quando ei non paruis miraculis gratia diuinitatis arrisit.

xxi. de sancto hieronymo.

Beatus etiam Hieronymus, latinae linguae dilatator eximius, qui nobis in translatione diuinae scripturae tantum praestitit, ut ad Hebreum fontem paene non egeamus accedere, quando nos facundiae suae multa cognoscitur ubertate satiasse, plurimis libris, co piosis epistulis fecit beatos, quibus scribere domino praestante dignatus est. Planus, doctus, dulcis parata copia sermonum ad quamcumque partem conuertit ingenium: modo humilibus suauiter blanditur, modo superborum colla confringit, modo derogatoribus su is uicem necessaria mordacitate restituens, modo uirginitatem praedicans, modo matrimonia casta defendens, modo uirtutum certamina gloriosa collaudans, modo lapsus in clericis atque monachis prauitatis accusans. Sed tamen, ubicumque se locus attulit, gent ilium exempla dulcissima uarietate permiscuit, totum explicans, totum exornans, et per diuersa disputationum genera disertus semper et aequalis incedens. Nam cum aliquos libros magna ubertate protendat, tamen pro dulcedine dic torum finis eius semper ingratus est. Quem in Bethleem habitasse, otiosum fuisse non arbitror, nisi ut in terra illa miraculorum ad instar solis eius quoque ab Oriente nobis lamparet eloquium.

Is epistulam suam ad Paulinum ex senatore presbyterum mirificam destinauit, docens quemammodum scripturas diuinas adhibita cautela perlegeret, ubi breuiter uirtutem uniuscuiusque libri ueteris et noui testamenti mirabiliter indicauit. Quem si ante repperissem, eloquentiae ipsius cedens contentus fortasse fueram de eadem parte nihil dicere. Sed quia et ille al ia et nos diuersa in opere iam confecto domino largiente conscripseramus, credo quod lector diligens et in hoc opusculo non inutiliter occupetur. Ille enim scripsit ad diuinae legis nouum lectorem, qui tamen erat litteris saecularibus eruditus, ut etiam l ibrum de Theodosio principe prudenter ornateque confecerit; nec illa tempestate, ut datur intellegi, tantos scriptores suae partis habuit, quos eum in ordinem legere commoneret, quoniam illo tempore milites Christi in gymnasio legis diuinae salutari adhuc sudore laborabant, inter quos et ipse postea multa conscripsit. Nobis uero fuit causa diuersa, primum quod ad fratres simplices et impolitos scripsimus instruendos, ut per multos auctores, qui iam nostra aetate declarati sunt , caelestium scripturarum plenitudine compleantur, ut non tam ex nobis, qui huius rei pauperes sumus, quam ex copiosis et antiquis patribus laudabiliter imbuantur. Sed ne aliquid eis deesse possit, qui ad studia huius saeculi non fuerunt, tam de artibus q uam de disciplinis saecularium litterarum in secundo uolumine breuiter credidimus ammonendos, ut simplicibus uiris famuletur et mundanarum peritia litterarum, quae praeter additamenta quorundam doctorum ab scripturis diuinis cognoscitur esse progressa. It a fit ut nec uituperatio de noua praesumptione nos carpiat, et de paruulo nimis obsequio gratiae forsitan momenta proueniant.

xxii. de sancto avgvstino.

Ipse etiam doctor eximius beatissimus Augustinus, debellator hereticorum, defensor fidelium et famosorum palma certaminum, in quibusdam libris nimia difficultate reconditus, in quibusdam sic est planissimus, ut etiam paruulis probetur acceptus; cuius aper ta suauia sunt, obscura uero magnis utilitatibus farcita pinguescunt. Huius autem ingenii uiuacitatem si quis nosse desiderat, libros ipsius Confessionum legat, ubi se refert omnes mathematicas disciplinas sine magistro comprehendisse, quas aliis sub doct is expositoribus uix datur artingere. Symbolum quoque nostrum, uadem fidei, testimonium recti cordis, promissionis insolubile sacramentum, frequenti expositione patefecit, ut profundius intellegentes illa quae credere nos profitemur, cautissime promissa s eruemus. Legendus est etiam liber eiusdem, ubi diuersas hereses post Epiphanium pontificem compendiosa breuitate complexus est, quando nullius sanae mentis acquiescit ingenium in illas cautes incedere in quas alterum cognoueri nt pertulisse naufragium. Illorum siquidem sensus omnino cauendus est, quos prouida damnauit ecclesia, et si quid tale modo praesumitur, cauta nimis obseruatione declinetur.

xxiii. de abba evgippio et abba dionisio.

Conuenit etiam ut presbyteri Eugippii opera necessaria legere debeatis, quem nos quoque uidimus, uirum quidem non usque adeo saecularibus litteris eruditum, sed scripturarum diuinarum lectione plenissimum. Hic ad parentem nostram Probam, uirginem sacram, ex operibus sancti Augustini ualde altissimas quaestiones ac sententias diuersasque res deflorans, in uno corp ore necessaria nimis dispensatione collegit et in trecentis triginta octo capitulis collocauit. Qui codex, ut arbitror, utiliter legitur, quando in uno corpore diligentia studiosi uiri potuit recondi, quod in magna bibliotheca uix praeualet inueniri.

Generat etiam hodieque catholica ecclesia uiros illustres probabilium dogmatum decore fulgentes. Fuit enim nostris temporibus et Dionisius monachus, Scytha natione sed moribus omnino Romanus, in utraque lingua ualde doctissimus, reddens actionibus suis qu am in libris domini legerat aequitatem. Scripturas diuinas tanta curiositate discusserat atque intellexerat, ut, undecumque interrogatus fuisset, paratum haberet competens sine aliqua dilatione responsum. Qui mecum dialecticam legit, et in exemplo glorios i magisterii plurimos annos uitam suam domino praestante transegit. Pudet me de consorte dicere, quod in me nequeo reperire. Fuit enim in illo cum sapientia magna simplicitas, cum doctrina humilitas, cum facundia loquendi parcitas, ut in nullo se uel extr emis famulis anteferret, cum dignus esset regum sine dubitatione colloquiis. Interueniat pro nobis qui nobiscum orare consueuerat, ut cuius hic sumus oratione suffulti, eius possimus nunc meritis adiuuari. Qui petitus ab Steph ano, episcopo Salonitano, ex graecis exemplaribus canones ecclesiasticos moribus suis pares, ut erat planus atque disertus, magna eloquentiae luce composuit, quos hodie usu celeberrimo ecclesia Romana complectitur. Hos etiam oportet uos assidue legere, ne uideamini tam salutares ecclesiasticas regulas cu lpabiliter ignorare. Alia quoque multa ex graeco transtulit in latinum, quae utilitati possunt ecclesiasticae conuenire; qui tanta latinitatis et graecitatis peritia fungebatur, ut quoscumque libros graecos in manibus acciperet, latine sine offensione tra nscurreret, iterumque latinos Attico sermone relegeret, ut crederes hoc esse conscriptum, quod os eius inoffensa uelocitate fundebat.

Longum est de illo uiro cuncta retexere. Qui inter reliquas uirtutes hoc habuisse probatur eximium, ut, cum se totum deo tradidisset, non aspernaretur saecularium conuersationibus interesse, castus nimium cum alienas cotidie uideret uxores, mitis cum fure ntium uaesano turbine pulsaretur. Fundebat lacrimas motus compunctione cum audiret garrula uerba laetitiae, ieiunabat sine exprobratione prandentium, et adeo conuiuiis gratanter intererat ut inter epulas corporales inquisitus spiritales semper copias exhi beret. Quod si tamen aliquando comederet, paruo quidem cibo sed tamen escis communibus utebatur. Vnde summum genus aestimo patientiae inter humanas esse delicias et abstinentiae custodire mensuram. Sed ut bona mentis eius infucata laude referamus, erat to tus catholicus, totus paternis regulis perseueranter adiunctus, et quicquid possunt legentes per diuersos quaerere, in illius scientia cognoscebatur posse fulgere. Cuius nomini glorioso aliqua praui homines calumniose nituntur ingerere, unde sua uideantur errata aliquatenus excusare. Sed ille iam saeculi peruersitate derelicta, praestante domino in ecclesiae pace susceptus, inter dei famulos credendus est habere consortium.

Dicerem adhuc fortasse reliqua de sancto uiro, quae nobis totius probationis ueritate comperta sunt. Sed necesse est ut propositum nostrum potius exsequamur, ne, cum simus debitores alterius promissionis, aliud diu referre importuna loquacitate uideamur. Et ut uobis in regulis fidei nulla possit nocere subreptio, legite quas habetis in promptu synodum Ephesenam et Calchedonensem necnon et Encyclia, id est, epistulas confirmationis supradicti concilii; quae si diligenter excurritis, uersutiae improborum nu lla uobis occasione praeualebunt.

xxiiii. recapitvlatio generalis, qvo stvdio scriptvra sancta legenda sit.

Demus itaque operam, et post introductorios libros auctoritatem cum expositoribus suis sedula intentione curramus, uiasque intellegentiae patrum labore repertas pio studio subsequamur, non ad quaestiones inanissimas auida superfluitate tendamus. Quod dict um rationabiliter in tractatoribus probatissimis inuenitur, hoc procul dubio credamus esse diuinum; si quid dissonum aut discordans patrum regulis contigerit inueniri, uitandum esse iudicemus. Origo enim saeuissimi erroris est in suspectis auctoribus amar e totum, et sine iudicio defendere uelle quod inuenis; scriptum est enim Omnia probate, quod bonum est tenete.

Sed ut in summam quae sunt dicenda complectar, cuncta quae antiqui expositores probabiliter dixerunt, sollicita mente tenenda sunt; illa uero quae ab eis intractata relicta sunt, ne infructuoso labore fatigemur, primum rimanda sunt, quas uirtutes habeant aut ad quae nos instituta perducant, deinde quid nos uelint de se legendo contrahere. Nam licet textus planissimus esse uideatur et historica relatione reluceat, modo tamen aut iustitiam persuadet, aut impietatem redarguit, aut tolerantiam praedicat, aut uitia mobilitatis accusat, aut superbiam damnat, aut bona humilitatis exaltat, aut impacatos reprimit, aut caritate plenissimos consolatur, aut aliquid tale commemorat quo ad probos mores incitet et a nefariis cogitationibus respectu pietatis abducat. Deu s enim si solis bonis praemia polliceretur, benignitas ipsius neglecta tepesceret; si uero malis iugiter minaretur exitium, desperatio salutis praecipitaret ad uitia. Et ideo pius redemptor pro salute nostra utrumque moderatus est, ut et peccatores denuntiata poena terreat et bonis digna praemia compromittat.

Quapropter ad intentiones librorum generaliter semper animus erigatur, mentemque nostram in illa contemplatione defigamus, quae non tantum auribus sonat sed oculis interioribus elucescit. Nam etsi simplex uideatur esse relatio, nihil uacuum nihil otiosum diuinis litteris continetur, sed semper ad utilitatem aliquam dicitur, quae rectissimis sensibus salubriter auriatur. Et ideo quando bona referuntur, ad imitationem protinus erigamur; quando facinora punienda narantur, operari talia formidemus. Ita fit ut semper aliquid utilitatis adquiramus, s i quapropter referuntur aduertimus.

xxv. cosmographos legendos a monachis.

Cosmographiae quoque notitiam uobis percurrendam esse non immerito suademus, ut loca singula, quae in libris sanctis legitis, in qua parte mundi sint posita euidenter cognoscere debeatis. Quod uobis proueniet absolute, si libellum Iulii oratoris, quem uob is reliqui, studiose legere festinetis, qui maria, insulas, montes famosos, prouincias, ciuitates, flumina, gentes ita quadrifaria distinctione complexus est, ut paene nihil libro ipsi desit, quod ad cosmographiae notitiam cognoscitur pertinere. Marcellin us quoque, de quo iam dixi, pari cura legendus est; qui Constantinopolitanam ciuitatem et urbem Hierosolimorum quattuor libellis minutissima ratione descripsit.

Deinde Penacem Dionisii discite breuiter comprehensum, ut quod auribus in supradicto libro percipitis, paene oculis intuentibus uidere possitis. Tum si uos notitiae nobilis cura flammauerit, habetis Ptolomei codicem, qui sic omnia loca euidenter expressit , ut eum cunctarum regionum paene incolam fuisse iudicetis, eoque fiat ut uno loco positi, sicut monachos decet, animo percurratis quod aliquorum peregrinatio plurimo labore collegit.

xxvi. de notis affigendis.

Illud etiam indicandum esse curauimus, ut uos labor noster instrueret et qualicumque munusculo studium uestrae sanctitatis ornaret: praestante domino quantum aut senes aut longa peregrinatione fatigatus relegere praeualui, quibusdam codicibus patrum praesentes notas minio designatas, quae sunt indices codicum, singulis quibusque locis, ut arbitror, competenter impressi. Nam expositionibus Octateuchi hanc dedimus notam oct , alteram Regum reg , tertiam Psalterii psl , quartam Salomonis sal , quintam Prophetarum prop , sextam Agiographorum agi , septimam Euangeliorum ev , octauam Epistulis Apostolorum ap , nonam Actibus Apostolorum et Apocalypsi aaa . Quas in primordiis codicum, quos tamen sub ipso studio transire praeualui, semper ascripsi, ut uos illas in textu positas sine ambiguitate possitis agnoscere, si paginas singulas studiosa mente curratis.

Tunc si placet, qui tamen plurima lectione praesumitis, per tractatores probatissimos imitatio uobis facilis subiacebit. Ita fiet ut aliud inde genus expositionis acutissimum pulcherrimumque nascatur, et quod forsitan priores nostri in commentis suis mini me dilucidauerunt, ibi aliquatenus reperiatur esse declaratum. Idiomata quoque legis diuinae, id est, proprias dictiones, tali pp karactere signauimus, ut ubicumque reperta fuerint, uerba ipsa nulla praesumptione uiolentur.

xxvii. de schematibvs ac disciplinis.

Illud quoque commonendum esse credidimus: quoniam tam <in> litteris sacris quam in expositoribus doctissimis multa per schemata, multa per definitiones, multa per artem grammaticam, multa per artem rethoricam, multa per dialecticam, multa per discip linam arithmeticam, multa per musicam, multa per disciplinam geometricam, multa per astronomicam intellegere possumus, non ab re est instituta saecularium magistrorum, artes scilicet ac disciplinas cum suis diuisionibus, in sequenti libro paucis attingere , quatenus et qui talia didicerunt breuiter ammoneantur, et qui latius legere fortasse minime potuerunt, aliquid exinde compendiosa breuitate cognoscant. Est enim rerum istarum procul dubio, sicut et patribus nostris uisum est, utilis et non refugienda co gnitio, quando eam in litteris sacris, tamquam in origine generalis perfectaeque sapientiae, ubique reperis esse diffusam. Nam cum ibi reddita fuerint atque monstrata, sensus noster ad intellegendum modis omnibus adiuuatur.

Sit ergo antiquorum labor opus nostrum, ut, quae illi latius plurimis codicibus ediderunt, nos breuissime, sicut iam dictum est, secundo uolumine collecta pandamus, et quod illi ad exercendas uersutias diriuauerunt, nos ad ueritatis obsequia laudabili deu otione reuocemus; quatenus quae inde furtiue sublata sunt, in obsequium rectae intellegentiae honesta conditione reddantur. Opus quidem, ut arbitror, necessarium, sed considerata difficultate perarduum, in duobus libris comprehendere uelle diuinarum et hu manarum fontes copiosissimos litterarum, ubi Sedulii uersus illi dicendi sunt:

Grandia posco quidem, sed tu dare grandia nosti,

quem magis offendit, quisquis sperando tepescit.

xxviii. qvid legant qvi scriptvras logicas introire
non possvnt.

Quod si quorundam simplicitas fratrum non potuerit quae sunt in sequenti libro deflorata cognoscere, quia paene breuitas omnis obscura est, sufficiat eis summatim earum rerum diuisiones, utilitates uirtutesque perpendere, ut ad agnoscendam legem diuinam f eruida mentis intentione rapiantur. Per diuersos enim sanctissimos patres inuenient, unde desiderium suum plenissima possint ubertate satiare. Tantum sit legendi sincerus affectus et intellegendi sobrium uotum; tunc salutaris assiduitas eruditos efficiat, quos in prima fronte profunditas lectionis exterruit.

Sciamus tamen non in solis litteris positam esse prudentiam, sed perfectam sapientiam dare deum unicuique prout uult. Nam si tantum in litteris esset scientia rerum bonarum, qui litteras nesciunt utique rectam sapientiam non haberent. Sed cum multi agrammati ad uerum intellectum perueniant rectamque fidem percipiant caelitus aspiratam, dubium non est puris ac deuotis sensibus deum concedere, quod eis iudicat expedire. Scriptum est enim, Beatus homo quem tu erudieris, domine, et de lege tua docueris eum. Quapropter actibus bonis et orationibus assiduis expetendum est, ut ad ueram fidem operasque sanctissimas, ubi est uita nostra perpetua, domino comitante ueniamus. Legitur enim Nisi dominus aedificauerit domum, in uano laborant qui aedificant eam.

Verumtamen nec illud patres sanctissimi decreuerunt, ut saecularium litterarum studia respuantur, quia non exinde minimum ad sacras scripturas intellegendas sensus noster instruitur. Si tamen, diuina gratia suffragante, notitia ipsarum rerum sobrie ac rat ionabiliter inquiratur, non ut in ipsis habeamus spem prouectus nostri, sed per ipsa transeuntes desideremus nobis a patre luminum proficuam salutaremque sapientiam debere concedi. Quanti enim philosophi haec solummodo lectitantes ad fontem sapientiae non uenerunt, et uero lumine priuati ignorantiae caecitate demersi sunt! Quoniam, sicut a quodam dictum est, numquam potest plenissime inuestigari, quod non per uiam suam quaeritur.

Multi iterum patres nostri talibus litteris eruditi et in lege domini permanentes ad ueram sapientiam peruenerunt, sicut beatus Augustinus in libro de doctrina christiana meminit, dicens: `Nonne aspicimus quanto auro et argento et ueste suffarcinatus exie rit de Aegypto Cyprianus, et doctor suauissimus et martyr beatissimus? Quanto Lactantius, quanto Victorinus, Optatus, Hilarius?' Nos addimus Ambrosium ipsumque Augustinum atque Hieronymum multosque alios `innumerabiles Graecos'. Hoc etiam `ipse fidelissim us dei famulus Moyses fecit, de quo scriptum est quod eruditus fuerit omni sapientia Aegyptiorum'. Quos nos imitantes cautissime quidem sed incunctanter utrasque doctrinas, si possumus, legere festinemus. Quis enim audeat habere dubium, ubi uirorum talium multiplex praecedit exemplum? Scientes plane, sicut saepe iam dictum est, rectam ueramque sapient iam dominum posse concedere, sicut ait liber Sapientiae, Sapientia a domino deo est et cum ipso fuit semper et permanet in aeternum.

Quapropter toto nisu, toto labore, totis desideriis exquiramus, ut ad tale tantumque munus domino largiente peruenire mereamur. Hoc enim nobis est salutare, proficuum, gloriosum, perpetuum, quod nulla mors, nulla mobilitas, nulla separare possit obliuio, sed in illa suauitate patriae cum domino faciet aeterna exultatione gaudere. Quod si alicui fratrum, ut meminit Vergilius,

Frigidus obstiterit circum praecordia sanguis,

ut nec humanis nec diuinis litteris perfecte possit erudiri, aliqua tamen scientiae mediocritate suffultus eligat certe quod sequitur:

Rura mihi et rigui placeant in uallibus amnes,'

quia nec ipsum est a monachis alienum hortos colere, agros exercere et pomorum fecunditate gratulari. Legitur enim in psalmo c xxvii , Labores fructuum tuorum manducabis; beatus es et bene tibi erit.

Quod si huius studii requirantur auctores, de hortis scripsit pulcherrime Gargilius Martialis, qui et nutrimenta holerum et uirtutes eorum diligenter exposuit, ut ex illius commentarii lectione praestante domino unusquisque et saturari ualeat et sanari; quem uobis inter alios codices reliqui. Pari etiam mod o in agris colendis, in apibus, in columbis necnon et piscibus alendis inter ceteros Columella et Emilianus auctores probabiles extiterunt. Sed Columella sedecim libris per diuersas agriculturae species eloquens ac facundus illabitur, disertis potius quam imperitis accommodus, ut operis eius studiosi non solum communi fructu, sed etiam gratissimis epulis expleantur. Emilianus autem facundissimus explanator duodecim libris de hortis uel pecoribus aliisque rebus planissima lucidatione disseruit, quem uobis inter alios lectitandum domino praestante dereliqui.

Haec tamen cum peregrinis atque aegrotantibus praeparantur, fiunt caelestia, quamuis uideantur esse terrena. Quale est enim languentes aut dulcibus pomis reficere aut columborum fetibus enutrire, aut piscibus alere aut mellis suauitate mulcere! Nam cum ue l aquam frigidam in nomine suo dominus pauperi praecipiat offerri, quanto gratius erit diuersis egentibus escas suauissimas dare, pro quibus in illo iudicio fructum multiplicata possitis mercede recipere! Non debet neglegi, undecumque potest homini probabiliter subueniri.

xxviiii. de positione monasterii vivariensis
sive castellensis

Inuitat siquidem uos locus Viuariensis monasterii ad multa peregrinis et egentibus praeparanda, quando habetis hortos irriguos et piscosi amnis Pellenae fluenta uicina, qui nec magnitudine undarum suspectus habeatur nec exiguitate temnibilis. Influit uobi s arte moderatus, ubicumque necessarius iudicatur, et hortis uestris sufficiens et molinis. Adest enim cum desideratur, et cum uota compleuerit remotus abscedit; sic quodam ministerio deuotus existens, nec horret importunus nec potest deesse cum quaeritur . Maria quoque uobis ita subiacent, ut piscationibus uariis pateant et captus piscis cum libuerit uiuariis possit includi. Fecimus enim illic iuuante domino grata receptacula, ubi sub claustro fideli uagetur piscium multitudo, ita consentaneum montium spe luncis ut nullatenus se sentiat captum, cui libertas est et escas sumere et per solitas se cauernas abscondere. Balnea quoque congruenter aegris praeparata corporibus iussimus aedificari, ubi fontium perspicuitas decenter illa bitur, quae et potui gratissima cognoscitur et lauacris. Ita fit ut monasterium uestrum potius quaeratur ab aliis, quam uos extranea loca iuste desiderare possitis. Verum haec, ut scitis, oblectamenta sunt praesentium rerum, non spes futura fidelium: istu d transiturum, illud est sine fine mansurum. Sed illic positi, ad illa potius desideria transferamur, quae nos faciant regnare cum Christo.

Cassianum presbyterum, qui conscripsit de institutione fidelium monachorum, sedule legite et libenter audite, qui inter ipsa initia sancti propositi octo principalia uitia dicit esse fugienda. Hic noxios motus animorum ita competenter insinuat, ut excessus suos ho minem paene uidere faciat et uitare compellat, quos antea confusione caliginis ignorabat. Qui tamen de libero arbitrio a beato Prospero iure culpatus est, unde monemus ut in rebus talibus excedentem sub cautela legere debeatis. Cuius dicta Victor Mattarit anus, episcopus Afer, ita domino iuuante purgauit, et quae minus erant addidit, ut ei rerum istarum palma merito conferatur; quem inter alios de Africae partibus cito nobis credimus esse dirigendum. Cetera uero genera monachorum uehementer accusat. Sed uo s, karissimi fratres, deo iuuante eas partes elegite, quas salubriter cognoscitur ille laudasse.

Nam si uos in monasterio Viuariensi, sicut credere dignum est, diuina gratia suffragante coenobiorum consuetudo competenter erudiat, et aliquid sublimius defecatos animos optare contingat, habetis montis Castelli secreta suauia, ubi uelut anachoritae prae stante domino feliciter esse possitis. Sunt enim remota et emitantia heremi loca, quando muris pristinis ambientibus probantur inclusa. Quapropter aptum uobis erit elegere exercitatis iam atque probatissimis illud habitaculum, si prius in corde uestro fue rit praeparatus ascensus. Legendo enim cognoscitis unum de duobus, quid aut desiderare aut tolerare possitis. Tantum est ut conuer sationis probitate seruata, qui non ualet sermonibus alios docere, morum uidelicet instruat sanctitate.

xxx. de antiqvariis et commemoratione orthographi.

Ego tamen fateor uotum meum, quod inter uos quaecumque possunt corporeo labore compleri, antiquariorum mihi studia, si tamen ueraciter scribant, non immerito forsitan plus placere, quod et mentem suam relegendo scripturas diuinas salutariter instruunt et domini praecepta scribendo longe lateque disseminant. Felix intentio, laudanda sedulitas, manu hominibus praedicare, digitis linguas aperire, salutem mortalibus tacitum dare, et contra diaboli subreptiones illicitas calamo atramentoque pugnare. Tot enim uulnera Satanas accipit, quot antiquarius domini uerba describit. Vno itaque loco situs, operis sui disseminatione per diuersas prouincias uadit; in locis sanctis legitur labor ipsius; audiunt populi unde se a praua uoluntate conuertant, et domino pura men te deseruiaint; operatur absens de opere suo. Nequeo dicere uicissitudinem illum de tot bonis non posse percipere, si tamen non cupiditatis ambitu sed recto studio talia noscatur efficere. Verba caelestia multiplicat homo, et quadam significatione contropabili, si fas est dicere, tribus digitis scribitur quod uirtus sanctae trinitatis effatur. O spectaculum bene considerantibus gloriosum! Arundine currente uerba caelestia describuntur ut, unde diabolus caput domini in passione fecit percuti, inde eius calliditas possit extingui. Accidit etiam laudibus eorum, quod factum domini aliquo modo uidentur emitari, qui legem suam, licet figuraliter sit dictum, omnipotentis digiti o peratione conscripsit. Multa sunt quidem quae de tam insigni arte referantur, sed sufficit eos dici librarios, qui librae domini iustitiaeque deseruiunt.

Sed ne tanto bono mutatis litteris scriptores uerba uitiosa permisceant aut ineruditus emendator nesciat errata corrigere, orthographos antiquos legant, id est, Velium Longum, Curtium Valerianum, Papirianum, Adamantium Martyrium de V et B, eiusdem de prim is mediis atque ultimis syllabis, eiusdem de B littera trifariam in nomine posita, et Eutychen de aspiratione, sed et Focam de differentia generis; quos ego quantos potui studiosa curiositate collegi. Et ne quempiam memoratorum codicum obscuritas derelict a turbaret, quoniam antiquarum declinationum permixtione pro maxima parte confusi sunt, magno studio laboris incubui, ut in libro sequestrato atque composito, qui inscribitur de orthographia, ad uos defloratae regulae peruenirent, et dubietate sublata lib erior animus uiam emendationis incederet. Diomedem quoque et Theoctistum aliqua de tali arte scripsisse comperimus; qui si inuenti fuerint, uos quoque eorum deflorata colligite. Forte et alios inuenire possitis, per quos notitia uestra potius instruatur. Isti tamen qui memorati sunt, si assiduo studio relegantur, omnem uobis caliginem ignorationi s abscidunt, ut quod hactenus ignoratum est habeatur ex maxima parte notissimum.

His etiam addidimus in codicibus cooperiendis doctos artifices, ut litterarum sacrarum pulchritudinem facies desuper decora uestiret, exemplum illud dominicae figurationis ex aliqua parte forsitan imitantes, qui eos quos ad cenam aestimat imitandos in glo ria caelestis conuiuii stolis nuptialibus operuit. Quibus multiplices species facturarum in uno codice depictas, ni fallor, decenter expressimus, ut qualem maluerit studiosus tegumenti formam ipse sibi possit elegere.

Parauimus etiam nocturnis uigiliis mechanicas lucernas conseruatrices illuminantium flammarum, ipsas sibi nutrientes incendium, quae humano ministerio cessante prolixe custodiant uberrimi luminis abundantissimam claritatem; ubi olei pinguedo non deficit, quamuis flammis ardentibus iugiter torreatur.

Sed nec horarum modulos passi sumus uos ullatenus ignorare, qui ad magnas utilitates humani generis noscuntur inuenti. Quapropter horologium uobis unum, quod solis claritas indicet, praeparasse cognoscor; alterum uero aquatile, quod dic noctuque horarum i ugiter indicat quantitatem, quia frequenter nonnullis diebus solis claritas abesse cognoscitur, miroque modo in terris aqua peragit, quod solis flammeus uigor desuper modulatus excurrit. Ita quae natura diuisa sunt, ars hominum fecit ire concorditer; in quibus fides rerum tanta ueritate consistit, ut quod ab utrisque geritur per internuntios aestime s constitutum. Haec ergo procurata sunt, ut milites Christi certissimis signis ammoniti ad opus exercendum diuinum quasi tubis clangentibus euocentur.

xxxi. de medicis.

Sed et uos alloquor fratres egregios, qui humani corporis salutem sedula curiositate tractatis, et confugientibus ad loca sanctorum officia beatae pietatis impenditis, tristes passionibus alienis, de periclitantibus maesti, susceptorum dolore confixi, et in alienis calamitatibus merore proprio semper attoniti; ut, sicut artis uestrae peritia docet, languentibus sincero studio seruiatis, ab illo mercedem recepturi, a quo possunt pro temporalibus aeterna retribui. Et ideo discite quidem naturas herbarum com mixtionesque specierum sollicita mente tractate, sed non ponatis in herbis spem, non in humanis consiliis sospitatem. Nam quamuis medicina legatur a domino constituta, ipse tamen sanos efficit, qui uitam sine dubitatione concedit. Scriptum est enim Omne quod facitis in uerbo aut opere, in nomine domini Iesu facite, gratias agentes deo et patri per ipsum.

Quod si uobis non fuerit graecarum litterarum nota facundia, in primis habetis Herbarium Dioscoridis, qui herbas agrorum mirabili proprietate disseruit atque depinxit. Post haec legite Hippocratem atque Galienum latina lingua conuersos, id est, Therapeutica Galieni ad philosophum Glauconem destinata, et anonymum quendam, qui ex diuersis auctoribus probatur esse coll ectus. Deinde Caeli Aureli de medicina et Hippocratis de morbis et curis diuersosque alios medendi arte compositos, quos uobis in bibliothecae nostrae sinibus reconditos deo auxiliante dereliqui.

xxxii. commonitio abbatis congregationisqve monachorvm.

Quapropter omnes, quos monasterii saepta concludunt, tam patrum regulas quam praeceptoris proprii iussa seruate, et libenter quae uobis salubriter imperantur efficite, quia magnae remunerationis est praemium sine aliquo murmure praeceptis salutaribus oboe dire. Vos autem sanctissimos uiros abbates Calchedonium et Gerontium deprecor ut sic cuncta disponatis, quatenus gregem uobis creditum praestante domino ad beatitudinis dona perducere debeatis. Peregrinum igitur ante omnia suscipite, elemosinam date, nudu m uestite, esurienti panem frangite, quoniam iste uere dicendus est consolatus, qui miseros consolatur.

Ipsos autem rusticos, qui ad uestrum monasterium pertinent, bonis moribus erudite; quos adiectarum pensionum pondere non grauetis. Scriptum est enim Iugum meum suaue est et onus meum leue est. Illud uero quod familiare rusticis comprobatur, furta nesciant, lucos colere prorsus ignorent, uiuant innoxio proposito et simplicitate felici. Secundus illis ordo conuersationis purissimus imponatur; frequenter ad monasteria sancta conueniant, ut erubes cant uestros se dici et non de uestra institutione cognosci. Sciant etiam deum ubertatem agris eorum dignanter infundere, si eum fideliter consueuerint inuocare.

Data est itaque uobis quaedam urbs propria, ciues religiosi, in qua si concorditer et spiritaliter domino praestante transigitis, caelestis iam patriae praefiguratione gaudetis. Nolite amare desidiam, quam domino cognoscitis odiosam. Praesto uobis sunt sa nctarum scripturarum instrumenta dogmatica cum expositoribus suis, qui uere sunt floriferi campi, caelestis paradisi poma suauia, unde et fideles animae salubriter imbuantur et linguae uestrae non caduco sed fructifero nimis instruantur eloquio. Quapropte r desideranter introite mysteria domini ut sequentibus iter indicare possitis, quia magnae uerecundiae pondus est habere quod legas et ignorare quod doceas.

Et ideo futurae beatitudinis memores, uitas patrum, confessiones fidelium, passiones martyrum legite constanter, quas inter alia in epistula sancti Hieronymi ad Chromatium et Heliodorum destinata procul dubio reperitis, quae per totum orbem terrarum floru ere, ut sancta imitatio uos prouocans ad caelestia regna perducat; scientes quia non solum in agone sanguinis aut in uirginitate carnis positae sint coronae, sed et omnes qui iuuante deo uitia sui corporis uincunt recteque credunt, palmam sanctae remunerationis accipiunt. Sed quo facilius, sicut dictum est, mortiferas mundi delectationes noxiaque blandimenta domino praestante uincatis et sitis huius saeculi, sicut de beatis legitur, transeuntes, ad illud semper pri mi psalmi festinate salutare remedium, ut legem domini diebus noctibusque meditemini. Tunc non inueniet inimicus proteruus locum, cum totum Christus occupauerit animum. Nam et pater Hieronymus pulchre complexus est, dicens: `Ama scientiam scripturarum, et carnis uitia non amabis.'

Dicite mihi, uiri prudentissimi, quid beatius quam illum habere propitium, quem iratum non ualemus effugere? Nam si praefectum uox praeconis enuntiet, si carpentum ipsius strepentibus rotis transire noscamus, nonne omnes uoluptates cordis abicimus, dum co nspectus ipsius reuerentiamque metuimus? Deus intonat per conuexa caeli, fulgora demonstrat in nubibus, frequenter commouet fundamenta terrarum, et (proh dolor!) praesentia ipsius non timetur, qui ubique totus et omnipotens esse cognoscitur. Quapropter ab sentem iudicem non credamus, et rei ad ipsius tribunalia non uenimus. Qui minus peccat, gratias agat, quoniam desertus non est a domini misericordia, ut praeceps laberetur ad uitia; qui plurimum deliquit, incessanter exoret. Nemo se ad excusationes perfid as et subdola uota conuertat. Reos nos fateamur, qui absolute delinquimus. Nihil est stultius quam illi uelle mentiri, cui nullatenus probatur illudi. Parata est enim misericordia, si petatur mente purissima. Nulla est causa deterior apud pium iudicem, nisi quando subiectus suam neglegit sospitatem.

Oremus ergo, fratres karissimi, quatenus qui humano generi tam magna largitus est, ut ouem perditam reportare suis humeris dignaretur et per incorporationis beneficium rumperet uincula peccatorum, ut ignaris atque alienatis fidei arcana patefaceret, bapti sma donaret, martyrium concederet, elemosinas fieri suaderet, sancta quoque nos orationis institutione purgaret, remittere nos fratribus peccata praeciperet, ut ipse quoque similiter debita nostra laxaret: ut conuerteremus errantem, quatenus erroris nostri ligamina soluerentur.: ut paenitentiam summo studio quaereremus: ut haberemus abundantiam caritatis circa deum et proximum nostrum.

Super haec etiam communicationem corporis et sanguinis sui clementissimus redemptor indulsit, quatenus pietas creatoris hinc maxime possit intellegi, cum nos tantis beneficiis, si tamen eum puro corde quaeramus, fecisset absolui. Addat ipse nunc quoque cu mulum muneribus suis, sensus nostros illuminet, corda nostra purificet, ut scripturas sanctas mente purissima cognoscere mereamur et mandata ipsius suffragante nobis eius gratia compleamus.

xxxiii. oratio.

Praesta, domine, legentibus prouectum, quaerentibus legem tuam peccatorum omnium remissionem, ut qui desiderio magno ad lumen scripturarum tuarum peruenire cupimus, nullis peccatis caligantibus obscuremur. Attrahe nos ad te uirtute omnipotentiae tuae; non relinquas sua uoluntate uagari `quos pretioso sanguine redemisti'; imaginem tuam in nobis non sinas obscurari, quae si te praestante defendatur, semper egregia est. Non diabolo, non nobis liceat tua dona subuertere, quia totum fragile est, quicquid tibi nititur obuiare. Audi nos, pie rex, contra peccata nostra, et prius illa a nobis remoue, antequam nos per ea iuste possis in tua examinatione damnare.

Quid nobis nostra insidiatur iniquitas? Quid contra nos delicta confligunt, creaturam tuam euertere cupiunt, quae nulla substantiae firmitate consistunt? Dicat certe diabolus, cur nos insaturabili dolore persequitur. Numquid nos illi consilium dedimus, ut tibi domino superbus existeret et de beatitudine collata caderet, cum tantae per te uirtutis insignia possideret? Sufficiat quod nos in Adam perculit: quare nos cotidianis deceptionibus impius calumniator insequitur, et sicut ille a gratia tua per culpam suam cecidit, nos quoque ut ab eadem separemur exquirit?

Concede, domine, contra hostem crudelissimum pium tuae defensionis auxilium, ut sicut ille fragilitatem nostram non desinit impetere, ita tuis possit uiribus confusus abscedere. Non permittas, bone rex, in nobis saeuissimum hostem sua uota complere. Qui te grauiter elegit offendere, quid nos sicut leo rugiens circuit? Quid deuorare contendit? Semel illi in baptismate sacro renuntiauimus; semel tibi, domine, credere professi sumus. Tales nos per tuam defensionem concede seruari, quales nos fieri per aquam regenerationis, creator altissime, praestitisti. Qui tui esse co epimus, alium dominum nesciamus. Tua gratia redempti sumus; tua mandata te donante faciamus. Si nos relinquis, ille nos tergiuersator inuadit; indefectus atque impudens semper adstitit, lucra sua computans humanas ruinas. Blanditur ut decipiat; instigat u t perimat. Maxime per corpus nostrum animas decipit, et ita labilis per desideria humana diffunditur, ut nulla paene, prouidentia, nullo prorsus consilio sentiatur. Longum est per cuncta discurrere. Tali quis possit obsistere, nisi tu, domine, illi decreu eris obuiare? Quid enim de nobis possit facere, qui te in nostro corpore ausus fuit per subdola machinamenta temptare? Exaudi nos, o custos hominum. Hic nos ab illo indulgentia tua libera, qui nos trahere nititur ad Gehennam. Cum illo sortem non habeamus, ut tecum, domine, habere possimus. Vindica fabricam tuam ab illo qui destruit. Damnari alios non faciat, qui se ipse damnauit, sed potius ille cum suis pereat, qui perdere cuncta festinat.

Heia nunc, karissimi fratres, festinate in scripturis sanctis proficere, quando me cognoscitis pro doctrinae uestrae copia adiutorio dominicae gratiae tanta uobis et talia congregasse. Conferte nunc legentes uicissitudinem rerum, ut pro me iugiter domino supplicare dignemini, quoniam scriptum est, Orate pro inuicem, ut saluemini. O inaestimabilis pietas uirtusque creatoris, quando in commune utile esse promittitur, si pro nobis inuicem pio domino supplicemus!

cassiodori senatoris institvtionum divinarvm litterarvm
explicit liber primvs